«Torpağı işğaldan azad etsək də, zehnimiz hələ də ərəbin işğalındadır».
(Əvvəli ötən yazıda)
...Bir sıra ziyalılar bu günə mövcud olan Türkiyə türkcəsini ümumtürk ədəbi dili olaraq qəbul edilib öyrənilməsi fikrini irəli sürürlər. Məsələ bundadır ki, o da başqa türk dialektləri kimi ərəb, fars, rus, avropa millətlərinin sözləri ilə doludur. Bundan başqa, hətta bu halda belə Türkiyə türkcəsi dünyanın zəngin dilləri ilə müqayisədə həddən artıq kasad söz fonduna malikdir. Türkiyə türkcəsi ümumtürk dili olaraq qəbul ediləcəyi halda biz başqa türk dialektlərində olub, ümumtürk ədəbi dilini dünyanın 2-3 zəngin və mükəmməl dilindən birinə çevirə biləcək doğma türk sözlərini əbədi itirmiş olacağıq. 13 əsrdən çoxdur ki, – «Məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmazam» – deyənNəsiminin reallığı əks etdirən fəlsəfəsinə arxa çevirib, gənc şair İbrahim Xudai demişkən, – «Torpağı işğaldan azad etsək də, zehnimiz ərəbin işğalındadır».
Doğrudanmı biz o qədər şüursuz millətikmi ərəbin, farsın milli mənafeinə qulluq edən nağılların quluna çevrilib bu günkü acınacaqlı duruma düşdüyümüz kimi, yad millətlərin sözlərinin (oxu, dilinin) inkişafına xidmət edə-edə öz milli mənliyimizi itirməliyik? Bu amillər gec-tez bizi tez bir zamanda bütün türk dialektlərində olan türk sözlərini toplayıb zəngin və mükəmməl ümumtürk dili yaratmaq zərurəti qarşısında qoyacaq.
Əvvəlcə Türkiyə türkcəsini sonradan yeni yaradılacaq ümumtürk ədəbi dilini akademik səviyyədə mənimsəyərək tətbiq etdikdə isə, təkcə monolit milli birliyin yaranıb cilalanması və elmi inkişaf prossesində deyil, bütün istiqamətlər üzrə inkişaf prossesində ikiqat zaman itirəcəyik. Təkcə Azərbaycan türkləri 20-ci əsrdə ərəb, latın, kiril, yenidən latın əlifbasına keçməklə inkişaf prossesində böyük itkilərə məruz qalmışlar. Bu itkilərin hamısının miqdar və dəyərini konkret ölçülərdə hesablamaq texniki cəhətdən mümkün olmasa da, məntiqlə bu itkilərin həcminin çox böyük olduğu aydın görünür.
Digər bir məsələ də var ki, bütün aparıcı türk dili mütəxəssiləri türk xalqlarının mövcud dillərini iki qrupa bölərək iki zəngin və möhtəşəm türk ədəbi dilinin yaradılması imkanını təsdiq və qəbul edir. Bu qruplardan biri Türkiyə, Şimallı- Cənublu Azərbaycan, Türkmənistan, Özbəkistan, Uyqurlar, Qaqauzlar və sairlərdir. Digər qrupa isə Qazaxıstan, Altay, Kalmık, Sibir türkləri və s. daxildir.
İki ümumtürk ədəbi dilinin yaradılıb bütün türk dövlətlərində hər iki dilə rəsmi dövlət dili statusu verilərək tədris və tətbiq edilərsə dünya türklərinin çox qısa tarixi zamanda vəhdətinə nail olmaq olar. Bu təklifə ağız büzənlərə bu başdan cavab verirəm ki, bu gün Avropa məktəblərini bitirən bütün məzunlar 3-4 dili mükəmməl bilir, Avropanın əksər ölkələrində iki dilin rəsmi statusu var. Kanadada isə ingilis, alman, fransız dilləri rəsmi dövlət dilləridir. Əgər bu ölkələrdə bir-birinə tamamilə yad olan 2-4 dil rəsmi dövlət dili kimi mövcud ola bilirsə niyə türk dövlətlərində iki doğma türk dili rəsmi dövlət dili olmamalıdır?
Hazırda müstəqil sayılan türk dövlətləri, eləcə də “türksoy” təşkilatı ilk növbədə strateji milli məsələ olan bu iki ümumtürk dilinin yaradılması, onun tədrisi və tətbiqi üzrə ən geniş və güclü imkanları olduğu halda SSRİ-nin dağıldığı 30 il ərzində bu istiqamətdə nəinki əsaslı, hətta xırda sayıla biləcək bir iş də görülməyib. Bu baxımdan Azərbaycanın rəsmi strukturları daha müdhiş işlərlə məşğuldur.
Hazırda Təhsil Nazirliyinin təsdiq etdiyi orta məktəb şagirdləri üçün nəzərdə tutulan kitablarda şagirdlərə “blatnoy jarqonda” (kriminal ifadələr) danışmağı öyrənmək üçün hissələr də nəzərdə tutulub ki, bu da alternativ material kimi nəzərdə tutulur və tədrisdə demokratiya kimi qələmə verilir. Ən maraqlısı da budur ki, onlar belə bir tədris təcrübəsinin bir sıra ölkələrdə mövcud olduğunu əsas arqument kimi önə çəkirlər. Bu Azərbaycan türkünü türk millətinin bir parçası olaraq türklükdən uzaqlaşdırmaq vasitəsi olmaqla, həm də çox təhlükəli bir üsuldur. Bu gün iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş bir çox ölkələrdə, xüsusilə Avropa ölkələrində iki qadının bir kişi ilə və ya iki kişinin bir qadınla evlənib üçlükdə bir yataqda yataraq eyni zamandan cinsi əlaqəyə girməsi (buna holland ailəsidə deyirlər) qadının qadınla, kişinin kişi ilə evlənməsi, məktəblərdə ikinci sinif şagirdlərinə cinsi əlaqələrdən necə zövq almağın üsullarının öyrədilməsi, hətta buna mane olan valideynlərin azadlıqdan məhrum edilməsi, əslində, «Maltus nəzəriyyəsinin» tətbiqi üsuludir Və bu, əhalinin artmasının qarşısını almaqla ölkədə vətəndaşların firavan həyatının yüksək səviyyədə saxlamaq üsulu və demokratiya kimi qələmə verilməsi, hətta bu dövlətlərin qanunlarında rəsmən təsbit edilmiş hallardır.
Görəsən şagirdlərə “blatnoy jarqon” öyrədən kitab müəlliflərinə, bu işdə əli olan digər şəxslərə hüquq mühafizə orqanları bunun niyəsi barədə sual veriblərmi? Və ya onların özlərinə və ya övladlarına Avropanın bu demokratiyası və azadlığını dadmaları təklif edilibmi? Millətin bütövləşməsi, güclənməsi üçün heç bir iş görülmədiyi halda, milləti parçalamaq, cılızlaşdırmaq, haqq yolundan çaşdırmaq üçün müxtəlif üsul şüar və taktikalardan gen-bol istifadə edilib və bu gün də edilir. Məsələn cəmiyyətdə heç bir konkret məzmunu anlaşılmayan “Yeni Azərbaycan” ifadəsi kimi “Azərbaycançılıq” şüarı da cəmiyyətə çox möhkəm sırınıb. Doğrusu zurnaçı zurna çalana deyildiyini bildiyim halda ötən 30 il ərzində “Azərbaycançı” nə çalana deyildiyini bu günədək dərk edə bilmirəm. Bu aydındır ki, hər bir insanda onun mənsub olduğu ailənin, məhəllənin, kəndin, şəhərin, mahalın dövlətin, millətin, əqidənin və s. haqqında digərləri ilə müqayisədə hər hansı bir diskussiya, ziddiyyət, toqquşma yaranarsa onun varlığında olan mən onu özünün mənsub olduğu qrupun müdafiəsinə instinktiv olaraq sövq edir. Bu baxımdan belə ifadə və şüarların belə geniş və israrlı təbliğinə heç vaxt ehtiyac olmayıb və yoxdur.
Minlərlə şəhid və qazilərimizi bu müqəddəs məqama ucaldan belə saxta ifadə və şüarlar yox, torpağına, mənsub olduğu millətə və cəmiyyətə onun öz “mən”indən doğan məhəbbət olub. Belə saxta ifadə və şüarlar müəyyən adamlar və qruplar tərəfindən onlara lazım olanda özlərinin əsil məqsədlərini pərdələyərək kütləni özlərinə lazım olan istiqamətə yönəltmək üçün istifadə edilən texniki vasitədir. Əslində bu şüar da regionçuluq, dəstəbazlıq və s. kimi parçalayıb hökmranlıq etməyin çoxsaylı vasitələrdən biridir.
Ümumtürk ədəbi dilinin yaradılması missiyasını bu günə mövcud olan altı türk dövlətinin hər biri öz üzərinə götürərək bu prosesin sürətlə aparılıb başa çatması üçün bütün maddi, texniki-təşkilati təlabatı ödəyə bilərdi. Bu missiyanı öz üzərinə götürməkdə daha çox marağı olan ölkə Azərbaycandır. Belə ki, istər torpağı, istərsə də əhalisi baxımından ən çox işğala məruz qalıb parçalanan türk ölkəsi Azərbaycandır. Şimali Azərbaycanın şimal torpaqları olan dəmir qapı Dərbənd Rusiyanın işğalı altındadır, Qərbi Azərbaycan vaxtı ilə Moskva tərəfindən ermənilərə, Borçalı torpaqları Gürcülərə verilib... Rusiya Qarabağın dağlıq hissəsini işğal edərək ermənilərin ixtiyarına verib, Cənubi Azərbaycan torpaqları şövinist fars rejiminin əsarəti altındadır. Hakimiyyətin xarici siyasətində Rusiya və Qərb arasında rəhmətlik Molla Nəsrəddinin “göy muncuq” oyununu oynayaraq gizlində hər birinə özünün böyük məhəbbətini izah edərək vəziyyəti qəlizləşəndə ağaca dırmaşan pişik kimi açıq saçıq Rusiyanın boynuna sarmaşması başa düşüləndir. Çünki Rusiya ilə Azərbaycanın gücü ən azı fil ilə qarışqa gücü nisbətindədir. Məhz buna görə də Azərbaycan hakimiyyəti milli maraqlar baxımından ümumtürk ədəbi dilinin yaradılması, tədrisi və tətbiqinə, yəni türkün bütövləşməsinə ən çox maraqlı olan türk dövləti olmalıdır. Lakin milyardlarla dollar pulu mənasız festivallar, yarışlar keçirilməsinə, Vatikanın xaraba qalmış kilsələrinin bərpasına və s. xərcləyənlər Azərbaycan üçün son dərəcə böyük həyati əhəmiyyəti olan bu strateji milli məsələnin həllini də öz üzərinə götürməlidir.
***
İstər təbii qloballaşma prossesi, istərsə də mövcud olan iri və güclü dövlətə malik olan millətlər kiçik və zəif millətlərin dövlətini məğlub edib, torpaqlarını mənimsəyərək özlərini də assimilyasiya edir. Ən yaxşı halda latın milləti kimi özü yox olub, dili müəyyən lokal sahədə qalır. Bu bəşər cəmiyyəti yaranan gündən insanların iradəsindən asılı olmayaraq daim davam edən obyektiv, real prossesdir. Bu gün türk millətinin bütövləşib güclənərək ayaqda qalmasının yeganə yolu mövcud müstəqil türk dövlətlərinin həyatın bütün istiqamətləri; iqtisadi, hərbi, elmi, inzibati, hüquqi və s. sahələrdə sürətlə vahid TURAN dövlətində üzvü surətdə birləşməsidir. Bu ÜZVÜ birləşməni mümkün edən əsas və həlledici amil isə bütün türkləri monolit, vahid millətə çevirə biləcək ÜMUMTÜRK ƏDƏBİ DİLİNİN yaradılaraq bütün türk cəmiyyətlərində tədris, təbliğ və tətbiq edilməsidir. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin bu istiqamətdə etdiyi səylər yüksək qiymətləndirilməkdədir.
Tarix də sübut edir ki, türk daim ancaq öz cəngavərliyinə güvənib öz dilinə, elminə, təhsilinə, mədəniyyətinə barmaqarası yanaşdığından hiyləgər Farslar, ərəblər cəngavər, lakin milli şüura malik olmayan türk hökmdarlarının başına noxta salaraq, onları kor-koranə yad milli mənafelərə xidmət etməyə sövq edə bilmişlər. Biz hətta bu gün də öz milli xilasımız olan ümumtürk ədəbi dilinin yaradılmasına biganə yanaşıb, ərəb, fars milli mənafeyinə xidmət edən nağıl kitablarını öpüb gözünün üstünə qoyan türk dövlət və millət rəhbərlərini görürük. Türk dövləti rəhbərlərinin bu qəbildən olan bəzi addımlarını dünyanın mövcud reallıqları, beynəlxalq münasibətlərdən yaranan situasiyada zəruri siyasi gediş kimi dəyərləndirmək olar. Lakin ölkədə bunların total təbliğatına rəvac verilməsi və təşkilati mövcudluğunun görməzdən gəlinməsi sonda milli mövcudluğumuza verilən qətl fərmanıdır. Bundan əlavə, ölkədə müxalifət adı və statusu ilə fəaliyyətdə olanların taleyüklü milli məsələlərə sahib çıxmaq əvəzinə heç bir sahədə, hətta cəmiyyətin hansı iqtisadi-ictimai quruluşa malik olmalı olduğu, bu quruluşun konkret iqtisadi, hüquqi, inzibati və s. sistemlərinin məzmun və mahiyyəti haqqında əsaslı proqram layihələri irəli sürmək əvəzinə, mücərrəd azadlıq və ya qərb ölkələrinin dövlət quruluşunu nəzərdə tutan «demokratiya» şüarı irəli sürərək, bu şüarların konkret məzmunu barədə susurlar.
Nə qədər ki, sıravi vətəndaşlardan tutmuş dövlət yetkililərinə qədər əksəriyyət cəmiyyətin sabit, davamlı inkişafı üçün dövlətin iqtisadi, hüquqi, inzibati və s. sistemlərinin, məmurların, vətəndaşların hüquq və vəzifələrinin hansı məzmunda olması, hansı qaydada tənzimlənməsinin zəruri olduğunu dəqiq bilmədikcə hər hansı bir kiçik, təsadüfi təsirdən belə cəmiyyətin müvazinətinin pozulması ehtimalı çox böyükdür. Bu baxımdan növbəti yazılarımda cəmiyyətdə real azadlıq və demokratiya anlayışlarının, dövlət və vətəndaşın, sabit, normal münasibətlərinin mövcudluğunu təmin edə biləcək əsas iqtisadi, hüquqi, inzibati amillərin qəzet məqaləsinə sığacaq qədər oxucuya təqdim etməyə çalışacağam.
Şapur Qasimi,
politoloq
