…Nobel mükafatı müxtəlif sahələr üzrə təqdim olunmağa başlamışdır. Əsas elmlər sahələri üzrə mükafatlar haqqında məlumat təqdim edəcəm. Burada əsas məqsəd öz alimlərimizi və elmi idarə səlahiyyətlilərini məlumatlandırmaqdır: nə qədər vaxt Azərbaycan elmi quyruqda sürünəcək? Elmdə, ümumiyyətlə, müsəlman universitetlərinin yetişdirdiyi bir nəfər də mükafatçı yoxdur. Olan 3 nəfər isə hamısı ABŞ universitetlərinin yetişdirməsidir.
2025-ci il Fiziologiya və ya tibb üzrə nobel mükafatı: immun tolerantlığın sirləri açılır
Giriş
2025-ci il Fiziologiya və ya Tibb üzrə Nobel Mükafatı Mary E. Brunkow, Fred Ramsdell və Shimon Sakaguchi-yə periferik immun tolerantlıq sahəsindəki inqilabi kəşflərinə görə təqdim edildi. Onların işi immun sistemin öz və yad strukturlar arasında fərqi necə ayırd etdiyini dərindən dəyişdirdi və autoimmun xəstəliklər, orqan transplantasiyası və immunoterapiya sahələrində dönüş nöqtəsi oldu.
Elmi kəşf
Tədqiqatlarının mərkəzində tənzimləyici T hüceyrələri (Treg-lər) dayanır — immun reaksiyaları boğan və öz antigenlərinə tolerantlığı qoruyan xüsusi immun hüceyrə alt növü.
• Shimon Sakaguchi 1990-cı illərdə Treg-ləri ilk dəfə müəyyən etdi və onların autoimmun reaksiyaların qarşısını alma rolunu ortaya qoydu.
• Mary E. Brunkow Treg-lərin inkişaf və funksiyasını tənzimləyən əsas gen olan FOXP3-ü kəşf etdi.
• Fred Ramsdell FOXP3 mutasiyalarının İPEX sindromu (İmmun disfunksiya, Poliendokrinopatiya, Enteropatiya, X-bağlı) kimi immun pozuntulara necə səbəb olduğunu molekulyar səviyyədə izah etdi.
Bu alimlərin birgə işi immun sistemin “özünü boğmaq” mexanizmini aydınlaşdırdı.
Mükafatçıların mənşəyi və akademik fonları
(Bax Şəkilə)
Klinik tətbiqlər
Onların kəşfləri dəqiq immunologiya sahəsində yeni bir dövrün əsasını qoydu:
• Autoimmun xəstəliklər — 1-ci tip diabet, multiskleroz və revmatoid artrit kimi xəstəliklər artıq Treg əsaslı terapiyalarla müalicə olunur.
• Xərçəng immunoterapiyası — şişlərin immun tolerantlıqdan necə istifadə etdiyini anlamaqla daha effektiv müalicə strategiyaları hazırlanır.
• Orqan transplantasiyası — immun tolerantlığın induksiyası sayəsində ömürboyu immunosupressiv dərmanlara ehtiyac azalır.
Ramsdell-in həmtəsisçisi olduğu Sonoma Biotherapeutics kimi biotexnoloji platformalar Treg-lərin terapevtik istifadəsi üzərində işləyir.
Qlobal və etik ölçülər
Bu Nobel mükafatı biotibbi innovasiyanın qlobal xarakterini vurğulayır — laureatlar ABŞ və Yaponiyadan — və molekulyar biliklərin ədalətli səhiyyə həllərinə çevrilməsinin etik zərurətini gündəmə gətirir. Eyni zamanda sintetik biologiya, gen redaktəsi və kvant immunologiyası kimi sahələrdə immun modulyasiyanın sərhədləri ilə bağlı suallar doğurur.
Nəticə
2025-ci il Fiziologiya və ya Tibb üzrə Nobel mükafatı yalnız elmi uğuru deyil, həm də immun sistemin necə başa düşülməsi və idarə olunmasında paradigma dəyişikliyini təmsil edir. Brunkow, Ramsdell və Sakaguchi-nin töhfələri interdisiplinar əməkdaşlığın gücünü və molekulyar tibbin insan əzabını azaltmaq potensialını nümayiş etdirir. Onların irsi immunologiya, biotexnologiya və qlobal səhiyyə siyasətinin gələcəyini formalaşdırmağa davam edəcək.
Dərin hörmətlə prof. Saleh Məmmədov
