Teyyub Abdullayev: «Vaxtilə kiçik biznesdən orta biznesə məhz şəbəkə marketlərinin sayəsində keçmişik və Azərbaycanı soğan idxalçısından ixracatçısına çevirə bilmişik…»
…Kimi biznesə iqtisadi nəzəriyyə kimi, kimi də praktik fəaliyyət meydanı kimi baxır. Amma onun baxışları fərqlidir. O, ali təhsilli iqtisadçı-sahibkar kimi nəzəriyyə ilə praktikanın vəhdətini peşəkarlıqda görür. Deyir: «Torpaq aqrar sahənin döyüş meydanıdır! Mən əkməsəm, mexanizator işləməz, suçular qazanmaz, ticarətçilər isə satmaz-pul qazanmaz! Bu adi və sadə görünən biznec trayektoriyasıdır, şəbəkələşmədir, amma onun fəlsəfəsində torpağa sevgi, ölkə iqtisadiyyatına məhəbbət dayanmalıdır».
8 min ton soğan istehsalı və…
Adətən, öyrəşmişik ki, hansısa uğurlu işdən söhbət düşəndə mütləq qonşu ölkələrin təcrübəsini misal çəkməliyik. Axı niyə bostançılıqdan danışanda mütləq Holland fermeri, taxıldan söz düşəndə Qazaxıstan, Türkiyə, Latviya, Rusiya… fermerlərindən danışmalıyıq? Mən isə Teyyub Abdullayevin gördüyü işləri və bu işlərə elmi-praktik yanaşmasını nümunə çəkərək onun şəbəkə marketləri ilə əməkdaşlığının incəliklərindən danışacağam. Təəccüblənməyin, bütün bunlar adi bir fermerin-sahibkarın-ali təhsilli iqtisadçının torpaqla təmasının bəhrəsi, zəhmətinə sahibliyidir.
…Ağcabədidə olanda öyrəndim ki, əkin sahəsindədir, zəng etdim, görüşdük. Ağdam rayonu 1993-cü ildə işğal ediləndən indiyədək o, kənd təsərrüfatı sahəsində məhsul istehsalı və tədarükü ilə məşğuldur. Azərbaycanda ilk dəfə açıq əkinçilikdə damcılama üsulu ilə suvarma sistemini tətbiq edəndir. Əsasən də buğda, qarğıdalı, soğan və kartof əkini ilə məşğuldur.
Məhsuldarlıqdan danışırıq:
-Becərdiyimiz soğanın orta məhsuldarlığı Respublika səviyyəsindən iki dəfə çox olmaqla, hər il 7-8 min ton olub. Təvazökarlıqdan uzaq olsa da, tətbiq etdiyim yüksək aqrotexniki becərmə hesabına həmişə soğan idxalçısı olmuş Azərbaycan artıq soğan ixracatçısıdır. Məhsul istehsalında beynəlxalq təcrübəni öyrənmək və Azərbaycanda tətbiq etmək üçün Türkiyədə, İtaliya, Rusiya, Ukrayna, Hollandiya və Bolqarıstanda səfərlərdə olmuşam. Hər il 450-dən çox mövsümi iş yerinə nail oluruq…
«Qiyməti baha edən yox, ucuz edib çox satan çox qazanar! Bu, ticarətin fəlsəfəsidir!»
-Bilirsiz ki, orta və kiçik sahibkarlığın inkişafında pərakəndə sektorun rolu böyükdür. Sizcə, yerli istehsalçıların və tədarükçülərin fəaliyyətində şəbəkə marketlərinin rolu necədir?
-Bir var alıb satasan, bu tədarükçülərin işidir, bir də var istehsalçı ilə birbaşa təmas qurasan. Tədarükçü istehsalçıdan alır, sonra pərakəndə ticarətçilərə satır, sonuncular da əhaliyə. Bəzən deyirlər ki, məsələn, soğanın, kartofun qiyməti Bakıda çox bahadır. Bilmirlər ki, əkən və tədarükçüyə ucuz satan bizik, amma tədarükçü bizdən alıb dükan-bazara, sonuncular da istehlakçılara satandır. Yəni, məhsul sahədən süfrələrə gedənə kimi bir neçə əldən keçir, təbii ki, hərə də öz faizini maya dəyərə əlavə edir. Amma son bir neçə idir şəbəkə ticarətçiləri ilə sıx əməkdaşlıqdayıq…
«İndi inhisarçılığa yer yoxdur, rəqabətə meydan var…»
Deyir:
-«Azərsun» Holdinqin ticarət şəbəkələri var, öz məhsullarını şəbəkələrində satırlar. Biz isə daha çox «Araz» və «Oba» marketlər şəbəkəsi ilə işləyirik. İstehsalçı olsaq da, həm də topdansatışçıyıq. Əvvəllər alverçilər məhsulu alıb Bakıya daşıyaraq dükan və bazarlara verirdilər, sonda, məsələn, burda kilosu 10 qəpikdən satılan məhsul alıcıya 50-60, bəzən daha baha satılırdı. İndi «Araz» və «Oba» marketlər şəbəkəsi nümayndələrinin fəaliyyəti şəxsən mənim diqqətimi daha çox cəlb edir. Onların şəbəkədə satılan məhsullarının qiyməti ilə yerində satılan məhsulun qiyməti arasındakı fərqi çox deyil. Yəni, alverçilərin satdığı qiymətdən ən azı 30-40 faiz ucuzdur. Bu da istehlakçıların süfrəsinin bolluğu və zənginliyi deməkdir!
«Şəbəkə marketləri tədarükçülərə deyil, istehsalçılara yaxın olmalıdır ki…»
-Təklifiniz nədir bu sahə mütəxəssislərinə?
-İndi inhisarçılığa yer yoxdur, rəqabətə meydan var və qiyməti baha edənlər yox, ucuz edib çox satanlar qazanır! Bu ticarətin fəlsəfəsidir! Bunun üçün şəbəkə marketləri tədarükçülərə deyil, istehsalçılara yaxın olmalıdır. Əvvəl dedim, «Azərsun»un ticarət şəbəkələrinin qazancı daha çoxdur, ona görə ki, əsas ərzaq məhsullarını özləri istehsal edir, özləri satır. «Araz» və «Oba» market şəbəkəsinin nümayəndələrinə də təklif etmişəm ki, kartof, soğan, qarğıdalı, çuğundur, pomidor, badımcan, noxud, xiyar və digər bostan məhsullarının elmi əsaslarla əkinçisiyəm, bunları öz vəsaitimlə becərirəm. Yəni, qazancımı təkrar istehsala yönəldirəm. Deyirəm, avans istəmirəm, amma müqavilə bağlayaq, tam təbii məhsullarımın alıcısı olduğunuza məni əmin edin! Məhsulumuz Bakıda digər şəbəkələrdən, xüsusən də xaricdən gətirilənlərdən, daha keyfiyyətli və ucuz olacaq, ən çox satan və qazanan da siz olacaqsınız. Belə olarsa, həm şəbəkə marketlərinin daimi ərzaq təchizatı təmin edilər, həm də onların özlərinin və istehlakçıların dayanıqlı ərzaq təhlükəsizliyi yerinə yetirilmiş olar. İqtisadiyyatın dayanıqlığı bu məsələdə əsas şərtdir, onun təminatı və ərzaq sığortası isə şəbəkə marketlərindən asılıdır. Yəni, məhsul sahədən birbaşa şəbəkə marketlərinə qısa yolu qət edir. Bu isə qiymətin ucuzluğu, satışın bolluğu, ən nəhayət, qazancın halal və çoxluğu deməkdir! Alıcılar isə daha kolxoz bazarlarına deyil, evinin yanındakı «Araz» və ya «Oba» marketlərinə baş çəkmək sərfəlidir!
Azərbaycanda ilk: soyuducu kameralarsız təbii anbar təsərrüfatı!
Həmsöhbətim daha bir vacib məsələyə dair sualı cavablandırır:
-Elə məhsul var ki, mövsümidir, il boyu satışı üçün soyuducu tələb olunur, bu isə maya dəyərə çox təsir edir. Məsələn, soğan ilboyu istifadə ediləndir, amma qapalı və isti yerə düşən kimi cücərir və…
-(Gülür). Mən bu problemi havayı həll edirəm.
-Necə?
-Neçə il əvvəl Bolqarıstanda olanda bir fermerin təcrübəsini öyrənirdim. Məlum oldu ki, kartof və soğanı soyuducuda saxlamır. Maraqlandım, sən demə, belə edir: məhsulunu aran bölgədə yetişdirir, sonra dağətəyi yer seçərək açıq sahədə talvar düzəltdirib, ora daşıyır. Külək daim bu açıq talvarı havalandırıb sərin hava temperaturu yaratdığından qapalı soyuducu sistemə də ehtiyacı qalmır. Mən də neçə ildir Ağdam və Ağcabədidə yetişdirilən məhsulları İsmayıllıdakı açıq anbara daşıyıram, nəticədə məhsullarımızın qiymətində ən azı 15-20 faiz ucuzluq var, bu həm bizə xeyirdir, həm də şəbəkə marketlərinə.
Əkinçiliyin inanılmaz sirri: şitillər aranda cücərdilir və dağda yetişdirilir…
Öyrəndim ki, onun bütün fermerləri şoka salan bir ixtirası-səmərəli təcrübəsi də var:
Bu barədə danışır:
-Şamaxının Pirqulu yaylası istirahət zonasıdır, iaşə obyekləri yayda pomidordan çox istifadə edirlər. Lakin orada atmosfer təzyiqi aşağı və günəşli hava cəmi ayyarım olduğundan oralarda əkilən pomidor şitilləri məhsul verir, amma qızarmır. Obyekt sahibləri və şəbəkə marketləri isə pomidoru aran rayonlarından alırlar, bu da qiymətlərə böyük təsir edir. Mən belə etdim: Ağdam aran bölgə olduğundan pomidorun və xiyarın, digər bostan məhsullarının toxumlarını aranda cücərdirəm, şitillər boy verəndə isə gətirirəm İsmayıllı rayonunakı istixanamıza. Şitillər burada çisəkləyir, mayın sonunda məhsul verməyə başlayanda isə daşıyıram Pirquluya, torpağa əkilir. Orada isə bir ay ərzində, yəni iyun ayının 20-də artıq pomidor qızarmış olur. Bax şitilləri bu yolla aldadıb ən soyuq ərazilərdə belə məhsula çevirə bilirəm…
Ticari şəbəkələşmədə məhsul boluğu, qazanc çoxluğu…
Yuxarıda bəhs etdiklərim bir fermerin şəbəkə marketləri ilə əməkdaşlığının ifadəsidir. Və apardığım eksklüziv araşdırmalar göstərir ki, aqrar sahə üzrə ixtisaslaşmış sayılan bəzi ölkələrdə ilk pərakəndə ticarət şəbəkələrinin formalaşması 1859-1900-cü illərə təsadüf edir. Ardınca regional şəbəkə şirkətləri milli, daha sonra isə qlobal səviyyəyə çıxmış, xaricdə filiallarını açmağa başlamışlar. Beləliklə, bazar iqtisadiyyatına keçid və ticarətin mütəşəkkil şəbəkə formalarının inkişafı ilə şəbəkədə birləşməyən çoxlu sayda müstəqil müəssisələr bazardan sıxışdırılıb çıxarılmışdır. 1994-1998-ci illərdə əhalinin həyat səviyyəsinin aşağı düşməsi və sənaye istehsalının azalması nəticəsində ərzaq bazarlarının fəal şəkildə inkişafına səbəb olmuşdur. Məsələn, 1998-2000-ci illərdə Rusiyada ərzaq istehsalının artması və idxalın azalması səbəbindən pərakəndə satış şəbəkələri yerli malların çeşidini daha da genişləndirib. Rusiya bazarına çıxan ilk xarici şəbəkə Türkiyənin «Ramstore» şirkəti olub. 2000-2005-ci illərdə Rusiya bazarına xarici şəbəkələrin kütləvi şəkildə daxil edilməsi baş verir, bu da bazarda rəqabəti artırır və pərakəndə satış şəbəkələrinin payını 24%-ə çatdırır.
Rusiyada yeni hipermarket formatları da peyda olub. İsveçin «IKEA», Almaniyanın «Metro» və Fransanın «Auchan» hipermarketlər şəbəkəsi açılıb. Beləliklə, son 20 il ərzində Rusiyada kiçik mağazalardan şəbəkə marketlərinə tədricən keçid baş verib. Buna səbəb isə orta və kiçik sahibkarlığın dirçəlməsidir, odur ki, ticarətdə şəbəkələrin payı artıb, şəbəkələşmədə vahid satınalma siyasətinin həyata keçirilməsi, miqyas qənaətləri, daha çox marka tanınması, daha səlahiyyətli logistika və öz məhsulunu paylama mərkəzlərinin olması səbəbindən rəqabətli olublar.
Ortaya isə maraqlı tədqiqat subyektləri çıxır:
-Rusiyada və onun regionlarında şəbəkə ticarətinin inkişaf tempi artıb;
-Tədricən xarici pərakəndə satış şəbəkələri öz yerini yerli şəbəkələrə verməyə başlayıb və s. Məsələn, Rusiyanın Federal Dövlət Statistika Xidmətinin məlumatından bəlli olur ki, 2011-ci ildə ölkədə 400 iri şəbəkə marketləri qeydə alınıbsa, 2016-cı ildə bu rəqəm 600 müstəqil şirkətə qədər artıb. Ən maraqlısı, Rusiyada yerli iri şəbəkə marketlərinin inkişafı səbəbindən isə xarici pərakəndə satış şəbəkələrinin payı son 10 ildə xeyli azalmağa başlayıb.
Türkiyədə şəbəkə marketlərin orta və kiçik sahibkarlıqda rolu diqqəti çəkir…
Türkiyədə isə yerli bazarların inkişafında pərakəndə ticarətin rolu bunlardır:
-Əhalinin ərzaq və məişət mallarına olan tələbatının ödənilməsi;
-Pərakəndə ticarət mallarının istehsalçıdan birbaşa istehlakçıya doğru hərəkəti;
-İstehlakçılar və istehsalçılar arasında əks əlaqənin təmin edilməsi;
– Xidmətin yeni forma və üsullarının istifadəsi(elektron ticarət. Bu isə pul dövriyyəsini sürətləndirir, milli iqtisadiyyatın əlaqəli sahələrinin inkişafına kömək edir).
– İstehlakçı tələbinin stimullaşdırılması;
– Regionlar üzrə malların daşınması və ekspedisiya xidmətlərinin göstərilməsi və onların son istehlakçıya çatdırılması!
Beləliklə, bunlar əhalinin tələbatını daha yaxşı ödəməyə və istehsal sahəsini inkişaf etdirməyə imkan verir, hansı ki, iri şəbəkə marketləri olmadan heç bir istehsalçı öz malını satıb ölkənin müəyyən bölgələrinə çatdıra da bilməz.
Elə türk fermerləri də ticari məqsədini məhsullarını şaxələndirməkdə, keyfiyyətini qorumaq və məhsulun satışını şəbəkə marketləri ilə əməkdaşlıqda görürlər.
Apardığım tədqiqatlara istinadən deyim ki, Hollandiya və Latviyada da eyni ticari şəbəkələşmədir.
***
Azərbaycanda son on il ərzində iri şəbəkə marketlərinin hesabına orta və kiçik sahibkarlığın inkişafında dönüş yaranıb. Məsələn, «Araz» və «Oba» marketlərin, eləcə də «Azərsun»un «Almarket», «Bazarstore» və s. şəbəkə marketlərində əsasən yerli kənd təsərrüfatı məhsulları satılır. Bu məhsulların istehsalçıları arasında bütün regionlarımız ifadə olunur: Naxçıvan, Gəncə, Ağdam, Beyləqan, Lənkəran, İsmayıllı, Quba, Daşkəsən, Qazax və s. bölgələrin məhsulları! Bu isə hər bir bölgənin şəbəkə marketlərinə daşınan özünəməxsus dadı-ətri və təmsilçiliyi deməkdir!
Asif MƏRZİLİ
(Bakı-Ağcabədi-Ağdam-Bakı)
(Yazı Veysəloğlu Şirkətlər Qrupunun, Azərbaycan Mətbuat Şurasının və Ticarət Şəbəkələrinin İnkişafı İctimai Birliyinin “Orta və kiçik biznesin inkişafında pərakəndə sektorun rolu” mövzusundakı birgə müsabiqəsinə təqdim olunur)
