…Bu yaxınlarda adını çəkmək istəmədiyim ahıl siyasətçilərdən birinin xatirəsini oxudum. Sovet hökumətinin dağılmasından danışan hörmətli siyasətçi deyir ki, biz neçə illər əvvəl bu quruluşun dağılmasını deyirdik, proqnozumuz, nəhayətş düz çıxdı, Sovet quruluşu 1991- ci ildə darmadağın edildi və s.
GƏLİRƏM MƏTLƏBƏ: tarixçi alim Boran Əzizin “Ağdamın Mərzili və bəzi başqa kəndlərindən repressiya edilmişlər” kitabında 1938- ci ildə Musavat hökumətinə rəğbətinə görə güllələnənlərin siyahısı verilib. Müəllifin demək olar əlavə şərhi yoxdur, bütün təqdimatlar erməni müstəntiqin rəsmi dindirilmə protokollarının rus dilindən tərcüməsidir. Babam Allahverdiyev Alverdi Məmməd oğlu rus dilini bildiyinə görə, onun dindirilməsində tərcüməçi iştirak etməyib. Erməni müstəntiq Canqarovun babamı dindirmə protokolunda olduqca daha ciddi bir fakta rast gəldim. Məlum olur ki, babam varlı təbəqənin nümayəndəsi olduğundan ( kəndin ağsaqqalları ondan xatirələr danışanda həmişə bizə “Alverdi bəy” kimi təqdim edirdilər) və milli hökumətə- Musavata bağlı olduğundan həbs edilir. Və müstəntiqin dindirilmə protokolunda göstərilir ki, 2017- ci ilədək onun 15 əkin yeri, 6 kotanı, 4 malası, 6 təsərrüfat tikilisi və tövləsi, 12 atı, 2000 baş qoyunu və 10 baş inəyi, 12 baş keçisi və 10 baş da öküzü olub. 2029- cu ilədək isə 1200 baş qoyunu və s. olub. Və gəlirləri barədə yazılır ki, kolxoza könüllü olaraq ianə verib. Amma və lakin…
XXX
Bu da dindirilmə Protokolu:
“REPRESSİYAYA MƏRUZ QALMIŞ MƏRZİLİ KƏND SAKİNİ:
I.1. Allahverdiyev Alverdi Məmməd oğlu
Arxiv istintaq materiallarında cinayət işinin başlandığı tarix 1938-ci il fevral 11-i, yekunlaşdırldığı tarix isə martın 5-i olaraq yazılmışdır. Göründüyü kimi, cəmisi 22 günə, tələsik, başdansovdu, kobud qanun pozuntusu və işgəncələr verməklə, günahsız bir insanın həyatına son qoyulmuşdur.
1938-ci il fevralın 10-da Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası Xalq Daxili İşlər Komissarlığının Dövlət Təhlükəsizliyi İdarəsinin (Bundan sonra Azərb. SSR XDİK DTİ) Ağdam rayon şöbəsinin rəisi, Dövlət Təhlükəsizliyi üzrə leytenant, Qarabağ iqtisadi rayonunda yerləşən Hadrut rayonundan olan, mənşəcə erməni Camqarov kənd sakini Alverdi Məşədi Məmmədoğlunun həbsi haqqında qərar qəbul etmişdir.
Qərarda Alverdi kişinin həbsi üçün əsas Azərbaycan XDİK-nin I dərəcə, 6 saylı siyahısı olduğu göstərilir.
Sitat: “…Alverdi Məşədi Məmmədoğlu, 50 yaş, varlı, bitərəf, kolxozçu, həbs olunmamışdır.
Təqsirləndirilən Molla Mustafa Quliyev və Sərdarov Fətiş Hüseyn oğlunun ifadələrində onun adı əks-inqilabçı, qiyamçı, “Müsavat” təşkilatının (bundan sonra ƏİQM- B.Əziz) üzvü kimi keçir.”
Müstəntiq Alverdi Məşədi Məmmədoğlunun həbsi ilə bərabər, onun evində axtarış aparılması haqqında order imzalamışdır (1,3). Axrtarışda XDİK Ağdam rayon şöbəsinin katibi Babayev, Pirumov iştirak etmişdir. Axtarış protokolunda evdən istintaq üçün maraqlı heç nə tapılmadığı yazılmışdır. Ənənəvi olaraq, istintaqdan əvvəl təqsirləndirilənin anketi tərtib edilmişdir (1,5) .
“Alverdi Məşədi Məmməd oğlu, 65 yaş*, savadsız, bitərəf, evli, arvadı Fatma Oruc qızı, 45 yaş, oğlu Oruc 19 yaş, oğlu Rəşid 17 yaş, oğlu Cəllət 13 yaş, oğlu Millət (atamdır. Oxu: Asif Mərzili), 9 yaş, qızı Cəvahir 5 yaş”.
XDİK DTİ-i Ağdam rayon şöbəsinə Mərzili kənd sovetindən Alverdi kişiyə verilən xasiyyətnamədə o, anti-sovet, anti-kolxoz ruhlu, əməkçi adamları istismar edib muzdur saxlayan, guya yoxsulların dövləti olan Sovetlər üçün ən böyük qəbahətlərdən olan varlı olmaqda ittiham edilmişdir (1,7).
“…Keçmişdə baş kəndçi olub. Kulakdır. Kulaka düşən zaman Gülablı Bahadur Rzayev qoymamışdır. Muzdurları istismar edib. O, Məhəmmədəli ilə birlikdə, sovet hakimiyyətinin tədbirlərinə mane olur, qızların məktəbə getməsinə imkan vermir, çəkindirir…”
1938-ci il fevralın 17-də Mərzilidəki “Zəhmət” kolxozunun 152 üzvünün iştirakı ilə ümumi yığıncağı keçirilmişdi(1,9). İstintaqa göndərilmiş yığıncağın protokolundakı çıxarışdan aydın olur ki, sədr Rəsul Hüseynov, katib Əvəz Süleymanov olmuşdur.
XXX
Azərbaycan SSR CM 72 və 73-cü maddələri ilə günahkar bilinən babam Alverdi kişi 1938-ci il fevralın 26-da aşağıdakılarda günahkar hesab edilmiş, barəsində güllələnmə hökmü çıxarılmışdır:
“Sovet hakimiyyətinə düşmən münasibətdə olmaqda;
– ƏİQMT-nin üzvü olmaqda;
– Antisovet təbliğat aparmaqda;
– Kolxoz quruluşuna böhtan atmaqda, kəndlilər içərisində kolxoz quruluşunun yararsız olduğunu söyləməkdə, kulakları müdafiə etməkdə;
– Sovet hakimiyyətinin süqut edəcəyinin labüd olacağını söyləməkdə;
c) üçxətli döyüşə yararlı lüləsikəsik tüfəng saxlamaqda.
İttiham şahid ifadələri, işdə adı əiqmt-nın üzvü olmaqda təqsirləndirilənlərin ifadələrində, üzləşmələrdə sübut olunmuşdur.
Təqsirləndirilən özünü əiqmt-nın üzvü olmaqda günahkar hesab edir. Bildirir ki, onda iki tüfəng (vintovka) olub, birini 1924-cü ildə könüllü olaraq təhvil verib, digərini müvəqqəti olaraq 1930-cu ildə banditizmə qarşı mübarizədə iştirak edəndə alıb, onu da təhvil verib”.
İttiham aktı XDİK rəhbərliyi tərəfindən təsdiq edildikdən sonra baxılması üçün Üçlüyə göndərilmişdir. 1938-ci il martın 9-da Azərbaycan SSR XDİK Üçlüyü işə baxmışdır. Onun qəbul etdiyi qərarla babam Alverdi Məşədi Məmməd oğlu əmlakı müsadirə edilməklə, ən ağır cəzaya –güllələnməyə məhkum edilmişdir (1,32).
Hökmün yerinə yetirilməsi haqqındakı aktdan çıxarışda onun aprelin 7-dən 8-nə keçən gecə yerinə yetirildiyi göstərilmişdir (1,33).
Ötən əsrin 50-ci illərinin ikinci yarısından başlayaraq, günahsız yerə repressiyaya məruz qalanların üzərindən onlara verilmiş “xalq düşməni” adı götürülməyə başlanılmışdır. Güllələnmiş şəxslərə bəraət verilməsi prosesindən Alverdi Məşədi Məmmədoğlu da kənarda qalmamışdı.
Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında DTK-nın müstəntiqi Bağırov babam Alverdi kişinin arxiv cinayət işini yenidən geniş, hərtərəfli, obyektiv araşdırmışdır (1,47).Müstəntiq əvvəlcə cinayət işində şahid kimi ifadə vermiş adamları dindirmək qərarına gəlmişdir. Bunun üçün Ağdam rayonu Mərzili kənd sovetinə məktub göndərərək, həmin şahidlərin istintaqa gəlməsini təmin etməyi xahiş etmişdir. Məktuba cavab olaraq, kənd sovetindən göndərilən arayışda bildirilmişdir ki, şahid kimi dindirilməsi istənilən Yəhya Allahverdi oğlu Məmmədov 1956-cı ildə Martuni rayonunun Muğanlı kəndində vəfat etmişdir. Ədil Mahmud oğlu Vəliyevin isə uzaqda, yaylaqda olduğu bildirilmişdir. Bu səbəbdən, onun da deyilən vaxtda istintaqda şahid kimi ifadə verməsi mümkün olmamışdır. 1957-ci il noyabrın 26-da müstəntiq Bağırov İsmayıl Cəfər oğlu Hüseynovu şahid qismində dindirmişdir (1,51). O, 1938-ci il fevralın 16-da istintaqdakı ifadəsindən fərqli olaraq, bu dəfə təqsirləndirilənin əleyhinə heç bir söz söyləməmişdir. Bütün bunlardan sonra, müstəntiq 1958-ci il 28 martın 28-də Alverdi kişinin arxiv cinayət işi haqqında geniş Arayış tərtib etmişdir. Sonda o, belə qərara gəlmişdir ki, işdə cinayət tərkibi olmağı üçün XDİK Üçlüyünün 9 mart 1938-ci il qərarı əsassızdır. Bu səbəbdən, cinayət işinə xitam verilməli, güllələnmə hökmü ləğv edilməli və ona bəraət verilməlidir.
Arxiv cinayət işi bu qərarla birlikdə, baxılması üçün Azərbaycan SSR Prokurorluğuna göndərilmişdir (1,61) . Prokurorluq işi araşdırmış, faktiki olaraq müstəntiq Bağırovun qərarını təkrarlayan qərar qəbul edərək, onu Azərbaycan SSR AM yanında cinayət işləri üzrə Məhkəmə Kollegiyasına göndərmişdir.
Prokurorluğun qəbul etdiyi qərarda əvvəlcə Üçlüyün 1938-ci il avqustun 9-da qəbul etdiyi ittiham aktı verilərək, göstərilmişdir ki, ittiham Alverdi Məmmədoğlunun şəxsi etirafı, Fərman Cavadoğlunun, Fətiş Hüseynoğlunun, Molla Mustafa Quliyevin, Yəhya Məmmədovun, Ədil Vəliyevin, İsmayıl Hüseynovun, Rəsul Hüseynovun istintaqda işgəncələr tətbiq edilməklə, qanun pozuntuları ilə alınmış ifadələrinə əsaslanmışdır.
“…XDİK Üçlüyünün qərarı aşağıdakı səbəblərdən ləğv edilir: Alverdi Məmmədoğlunun şəxsi etirafında onu əks-inqilabçı təşkilata Sərdarov Fətiş Hüseyn oğlunun cəlb etdiyini bildirib. Ancaq bu Sərdarov Fətiş Hüseyn oğlunun istintaqa ifadələrində təsdiqini tapmayıb. Fərman Cavadoğlu, Fətiş Hüseynoğlu, Molla Mustafa Quliyev və Məmmədov Yəhyanın Allahverdiyev Alverdi Məmməd oğlunun əks-inqilabçı təşkilatın üzvü olması haqqındakı ifadələri onunla təkzib olunur ki, bu əks-inqilabçı təşkilatın işində adı rəhbər kimi keçən Seyid Rəsul Abbasov, Qoca Gözəlov və başqaları tam bəraət almışdır. O cümlədən, Fərman Cavadoğlu, Fətiş Hüseynoğlu və Molla Mustafa Quliyevin ifadələri həm də onunla təkzib olunur ki, bu şəxslərin cinayət işlərinə xitam verilmiş, onlar da bəraət almışdır.
Şahid Hüseynov İsmayılın və Vəliyev Ədilin Allahverdiyev Alverdi Məmməd oğlunun anti-kolxoz, anti-sovet hərəkəti və sözləri barədə dedikləri təsdiqini tapmamışdır.
Hüseynov İsmayıl əvvəllər verdiyi ifadədən imtina etdi. O, Allahverdiyev Alverdi Məmməd oğlunun anti-kolxoz, anti-sovet fəaliyyəti barədə ona heç nə məlum olmadığını söylədi.
Yuxarıda deyilənləri, həmçinin SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətininin 19 avqust 1955-ci il qərarını əldə rəhbər tutub xahiş edirəm: Azərbaycan SSR XDİK Üçlüyünün 9 mart 1938-ci il tarixli qərarı ləğv edilsin və işdə cinayət tərkibi olmadığına görə xitam verilsin.”
1958-ci il avqustun 11-də Azərbaycan SSR Ali Məhkəməsi yanında Məhkəmə Kollegiyasının qapalı iclası keçirilərək qəbul etdiyi qərarda babam Alverdi kişiyə bəraət verilmişdir.(1,63).
XXX
SONDA: qürur hissi ilə deyirəm ki, babam Allahverdiyev Alverdi Məmməd oğlu hələ 1936-38- ci illərdə- 54 il öncədən Sovet quruluşunun tezliklə dağılacağını demiş və bu barədə kolxozçular arasında təbliğat da aparmışdır. Erməni müstəntiq də bu hərəkətinə görə barəsində güllənmə hökmü vermişdir!
Allah Sizlərə rəhmət eləsin, Azərbaycan adına günahsız yerə güllələnən babalarımız! Biz nəvə və nəticələriniz ermənisiz Qarabağda- vaxtilə əkib- becərdiyiniz həmin ərazilərdə yaşayır, sizləri qürur hissi ilə xatırlayırıq!
Asif MƏRZİLİ
