ABŞ və İngiltərənin AUKUS paktı çərçivəsində Avstraliyaya nüvə sualtı qayıqları satması bölgədəki tarazlığı dəyişəcək. Bəs onda nüvə əleyhinə siyasətləri ilə tanınan Avstraliya niyə nüvə sualtı qayıqları alır? Bölgənin Çin və ABŞ üçün əhəmiyyəti nədir?
AUKUS paktı çərçivəsində Avstraliya, ABŞ və Böyük Britaniya liderlərinin görüşü paktla bağlı müzakirələri yenidən gündəmə gətirib. Avstraliya Collins sinifli dizel sualtı qayıqlarını əvəz etmək üçün tender açdı və bu tenderi Fransa qazandı. Lakin sonradan Fransanın qazandığı tenderi ləğv edən Avstraliya 2021-ci ildə ABŞ və Böyük Britaniya ilə AUKUS paktı qurdu və imzalanan müqavilə ilə ABŞ-dan Virciniya sinifli nüvə sualtı qayığı almağa razı oldu. ABŞ Böyük Britaniyadan sonra ikinci dəfə nüvə texnologiyasını bir ölkəyə verəcək. Bəs AUKUS müqaviləsinin məqsədi nədir? Avstraliya niyə ABŞ üçün vacibdir?
Kocaeli Universiteti Tarix fakültəsinin müəllimi Prof. Dr. Əli Arslan deyir ki, tarix boyu hunlar, monqollar, ingilislər və yaponlar kimi Çinə nəzarət etmək istəyən hər bir xalq Sakit okeanda dəniz divarı yaratmaq istəyib.
Bu divarı ən yaxşı şəkildə yaradan dövlətin ABŞ olduğunu deyən Arslan qiymətləndirməsini belə davam etdirir: “ABŞ Alyaskanı ruslardan aldıqdan sonra Berinq boğazında məskunlaşdı və Sakit okean bölgəsində əvvəlcə Filippini, İkinci Dünya Müharibəsindən sonra Yaponiyanı, Koreya Müharibəsindən sonra isə Cənubi Koreyanı nəzarətə götürdü”.
Arslan Çinin 2013-cü ildə başlatdığı “Kəmər və Yol” təşəbbüsü ilə Avstraliyanın ABŞ-ın dəniz divarının əsas hissəsinə çevrildiyinə diqqət çəkir. Bu təşəbbüs çərçivəsində Çinin dəniz ticarət yollarından birinin də Avstraliya ilə İndoneziya arasındakı Ərəfura dənizi olduğunu ifadə edən Arslan bu səbəbdən Avstraliyanın strateji əhəmiyyətini vurğulayır.
Arslan Çinin Berinq boğazından Avstraliya xəttinə qədər bölgəyə hakim olmaq istədiyini də bildirir və əlavə edir: "Çin və Makron arasında münasibətlər yaxşıdır. Çin əvvəllər Fransanın Avstraliyaya dizel sualtı qayıqları tədarükü layihəsini dəstəkləyib. Lakin xüsusilə Brexitdən sonra Anqlosakson dünyası Çinə qarşı durdu. İngiltərə və ABŞ həmçinin Avstraliyanı Çinə qarşı nüvə enerjisi təmin etməyə inandırdılar”.
Bu müdafiə müqaviləsinə əsasən, Avstraliya ABŞ-dan Virciniya sinifli üç nüvə enerjili sualtı qayıq alacaq. Lazım gələrsə, sualtı qayıqların sayı 5-ə qədər artırıla bilər. Bundan əlavə, Avstraliya öz gəmiqayırma zavodlarında nüvə enerjisi ilə işləyən sualtı qayıqlar istehsal edə biləcək. Sualtı qayığın nüvə reaktorları Böyük Britaniyanın Rolls-Royce şirkəti tərəfindən istehsal olunacaq.
Müqaviləyə əsasən, ABŞ və Böyük Britaniya donanmasının nüvə sualtı qayıqları Avstraliya ekipajlarının təlimini dəstəkləmək üçün Qərbi Avstraliyanın Pert şəhərində yerləşdiriləcək. Sualtı qayıqların istehsal və texniki xidmət xərclərinin sursatları ilə birlikdə ümumilikdə 201 milyard funt sterlinqə başa gələcəyi gözlənilir.
Avstraliyanın 2030-cu illərin əvvəllərində inventarına sualtı qayıqlar əlavə etməyə başlayacağı gözlənilir. Nüvə ilə işləyən bu maşınlar nüvə silahından istifadə etməyəcək. Ölkə öz sualtı qayıqları üçün ABŞ-dan adi torpedalar və Tomaqavk qanadlı raketləri də almaq istəyir. Bu raketlərin Çinə qarşı çəkindirici rol oynayacağı gözlənilir.
Çin isə Avstraliyanı AUKUS paktına və sualtı qayıqların satışına görə sərt şəkildə tənqid edir. Çin Xarici İşlər Nazirliyinin sözçüsü Vanq Venbin Avstraliyanı beynəlxalq narahatlıqlara məhəl qoymamaqda günahlandıraraq, Avstraliyanın səhv və təhlükəli yola qədəm qoyduğunu bildirib. Avstraliyanın xarici işlər naziri Peny Wong deyib ki, Avstraliya nüvə silahı əldə etməyəcəyinə "çox aydındır".
Qeyd edək ki, Avstraliya 1970-ci ildə imzaladığı Nüvə Silahlarının Yayılmaması Müqaviləsi (NPT) ilə nüvə silahlarına qarşı siyasəti ilə tanınır. Lakin Avstraliyanın da nüvə keçmişi var. 1952-1963-cü illər arasında Böyük Britaniya Avstraliya səhralarında nüvə sınaqları keçirdi, Avstraliya da bu müddət ərzində Böyük Britaniyadan atom bombası almaq istəyirdi.
60-cı illərin əvvəllərində İngilis qoşunlarının Sakit okean bölgəsindən çıxarılması və Çinin 1964-cü ildə ilk atom bombası sınağı ilə təhlükəsizlik narahatlıqları artan Avstraliya 60-cı illərdə öz nüvə silahını istehsal etməyə cəhd etdi. Avstraliyanın ən böyük şəhəri olan Sidneyin Lukas Hills rayonunda da 1958-ci ildən fəaliyyət göstərən və elmi tədqiqatlar üçün istifadə olunan nüvə reaktoru var. (Mənbələr: The Guardian, BBC, The Secret History of Australia's Nuclear Ambitions/Cim Walsh)
E.ŞİRİNOV
