Yaxud, Bərdədəki «Allah-Allah» türbəsinin bərpadan sonra önündə qoyulmuş lövhədəki yazıda olan orfoqrafik və üslub cəhətdən yol verilmiş yanlışlıqlar barədə bir neçə söz…
Bu yaxınlarda tanışlarımdan biri Bərdə şəhərindəki qədim, nadir tarixi abidələrimizdən olan Bərdə türbəsinin Respublikamızın prezidenti cənab İlham Əliyevin sərəncamı ilə 2017-ci ildə bərpadan sonra önündə qoyulmuş lövhənin şəklini çəkib göndərmisdi.
Qeyd edək ki, tarixi, dini və mədəniyyət abidələrimizin qorunması, bərpası ilə bağlı ölkəmizdə son illər görülən işlər aşkar göz önündədir və bu, olduqca sevindiricidir. Adətən, bərpadan sonra yazılan lövhələrdə abidənin bərpa olunma tarixi ilə bərabər, orta əsrlər ənənəsinə görə, üzərində ərəb əlifbası ilə həkk olunmuş kitabədəki məlumat da hazırkı qrafikada yazılıb abidənin seyrçilərinin nəzər-diqqətinə çatdırılır. Abidələrlə əlaqəli yazılmış bu cür lövhələrdə ümumi qaydaya, qəbul edilmiş yazı-imla normalarına görə oradakı məlumat çox qısa, yığcam, dəqiq və dilin orfoqrafiyasına riayət olunmaqla aydın yazılmalıdır.
Mövzunu çox uzatmadan əsas mətləbə keçib, Bərdədə 1322-ci ildə Əhməd ibn Əyyub əl-Hafiz Naxçıvaninin bürcvari şəkildə inşa etdiyi Bərdə türbəsinin, yaxud yerli əhalinin adlandırdığı kimi, «Allah-Allah» türbəsinin bərpadan sonra önündə qoyulmuş lövhədə abidənin tikilmə tarixi, memarı, arxitektura cəhətdən bədii tərtibatı haqqındakı yazıda orfoqrafik və üslubi cəhətdən yol verilmiş yanlışlıqlarla bağlı fikrimizi bildirək. Bəri başdan deyim ki, lövhədəki mətn tərtibat və imla xüsusiyyətlərinə görə ciddi qüsurlarla yazılmışdır. İki lövhədən ibarət olan yazının biri Azərbaycan, digəri isə ingilis dilindədir. İngilis dilindəki yazı haqqında elə düşünürük ki, bu dili bilənlər lövhəyə nəzər yetirib öz fikrini söyləyə bilər.
Azərbaycan dilində yazılmış lövhədəki yazının ayrı-ayrı hissələrinin dil-üslubu ilə bağlı olan iradlarımız aşağıdakılardan ibarətdir:
Sitat: “Türbənin gövdəsində “Allah” kəlməsi 200 dəfə təkrar olunur. Nəbati həndəsi naxışlar və kitabələrdə 200000- dən çox kaşı detal islənmişdir”.
-“200 dəfə”, “200000- dən çox”
İmla qaydalarına görə yazıda böyük rəqəmlər olduqda sayın sözlə yazılması məqsədəuyğun hesab olunur. Məsələn, bu, belə ola bilər: “iki yüz dəfə”, “iki yüz mindən çox” və yaxud “2 yüz mindən çox”;
- “Türbənin gövdəsində...”
Hər bir elm sahəsi kimi arxitektura və memarlığın da öz terminləri var. “Gövdə” sözü ilkin anlamda daha çox canlılara aiddir. Burada “türbənin fasadında” və yaxud “... divarında” yazılması daha məqbul olardı;
- “Kitabələrdə 200000-dən (200000-dən – Ə.Ə.) çox kaşı detal islənmisdir”
Qeyd edək ki, kitabə qəbir daşlarında və yaxud qədim tarixi, dini və mədəniyyət abidələrində lakonik yazılı məlumatı özündə əks etdirən arxitekturanın bir komponentidir. Orta əsrlərdə inşa edilmiş tikililərdəki kitabələr abidələr haqqında olan çox mühüm məlumatı çağdaş dövrümüzə çatdırmaq məqsədi daşıyır. Kaşı- isə abidənin zahiri tərəfinin dekorasiyasını bəzəyir və Şərqdə, xüsusilə, Mərkəzi Asiya və Azərbaycanda geniş yayılmış bu arxitektura elementindən Bərdə türbəsində də istifadə olunmusdur. Nəzərinizə çatdırmaq istəyirik ki, iki yüz mindən çox istifadə olunan kaşı detalı abidənin kitabəsində deyil, məhz divarında yerləsdirilmisdir;
- “nəbati həndəsi naxışlar”
Nəzəri mənbələrə görə nəbati naxışlar arxitektura abidəsində ornamentlərin bitki təsvirlərini təşkil edir. Bu türbənin divarında isə nəbati naxıslar görünmür. Yalnız “Allah” sözünün iki yüz dəfə yazılışı həndəsi proyeksiyada əks olunmuşdur;
“Kitabələrdə Əhməd ibn Əyyub əl-Hafiz Naxçıvaninin adı yazılmış, türbənin inşa olunması (? - Ə.Ə.) tarixi əbcəd hesabı ilə “şəvəlladdə (? - Ə.Ə.) ikinci və iyirminci və yeddi yüzüncu il” (722-ci il hicri tarix – 1322-ci il miladi tarix) həkk olunmuşdur”. Perımetr boyu 2 cı ayədən surə, (? - Ə.Ə.) 75-ci ayə isə tam yazılmışdır.
- “türbənin inşa olunması tarixi”
Birləşmədə iki eyni xarakterli şəkilçinin ardıcıl yazılmış sözlərdə işlənməsi tələffüzü ağırlaşdırır. Əslində, birləşmə belə olmalıdır: “türbənin inşa olunma tarixi”;
- əbcəd hesabı ilə “şəvəlladdə ikinci və iyirminci və yeddi yüzüncu il” (722-ci il hicri tarix – 1322-ci il miladi tarix) həkk olunmuşdur”
Belə fikirləşirik ki, abidənin kitabəsində ayın tarixini bildirən hansısa rəqəm düşmüş, qəməri ərəb aylarından onuncusu şəvval ayı isə “şəvəlladdə” kimi yanlış yazılmışdır;
Bundan başqa, türbənin kitabəsində tarix əgər gizli, üstüörtülü formada deyil, aşkar olaraq təklik (ikinci), onluq (iyirminci) və yüzlük (yeddi yüzüncü il) şəklində yazılıbsa, bu, əbcəd hesablı tarix ola bilməz. Orta əsr əlyazmaları və arxitektura abidələrində əbcəd hesablı tarixlər konkret olaraq hər hansı bir sözdə və yaxud söz birləşməsindəki əbcəd hərflərinin rəqəm qarşılığı vasitəsilə aşkar edilib üzə çıxarılır. Məsələn, böyük şairimiz Məhəmməd Füzulinin “Leyli və Məcnun” əsərinin dibaçəsindəki məlum şeirin misrasında olan “bir olmaq ilə iki aşiq” ifadəsində əsərin yazılma tarixi üstüörtülü şəkildə yazılıb və əbcəd hərflər vasitəsilə müəyyən olunur (hicri 943 – miladi 1537-ci il);
- “Perımetr boyu 2 ci ayədən surə (? – Ə.Ə.), 75-ci ayə isə tam yazılmısdır”
Bu cümlədən fikir aydın olmur. “Perimetr”in “perımetr”, “2-ci” sıra sayının defis işarəsiz “2 ci” şəklində qüsurlu yazıldığı bu hissədə daha böyük səhv ondan ibarətdir ki, surənin ayənin tərkibinə aid, yəni onun bir hissəsi olması yanlış olaraq diqqətə çatdırılır. Əslində isə, məlumdur ki, Quranın surələri ayələrdən ibarətdir. Bu hissədə digər bir səhv isə “perimetr” sözü ilə bağlıdır. Perimetr hər hansı bir həndəsi fiqurun bütün ətrafının düz xətt boyunca cəmini bildirir. Burada isə “perimetr”sözü abidənin yalnız yuxarı hissəsində çevrə boyunca Qurandan ayənin yazılışına aid edilmişdir;
Nəhayət, lövhənin aşağı hissəsində dövlət başçısının soyadının səhv yazılması daha böyük nöqsandır.
Sonda belə qənaətə gəlib təəssüf hissilə bildiririk ki, abidənin bərpasından artıq 5 ildən yuxarı vaxt keçməsinə baxmayaraq, nə bərpadan sonra abidənin açılışı zamanı, nə də ki ötən bu qədər vaxt ərzində rəsmi, qeyri-rəsmi, xüsusilə, mədəniyyət abidələrinə məsul olan şəxslər və yaxud abidə ilə maraqlanan adi bir vətəndaş bu yazını diqqətlə oxumamışdır. Düşünürük ki, qüsurlu yazılmış bu lövhəni kimsə ötən bu illər ərzində əgər diqqətlə oxumuş olsaydı, öz iradını lazımi yerlərə indiyədək bildirərdi. Çox güman ki, səhvlərlə yazılmış lövhə də çoxdan yenisilə əvəzlənərdi.
Hörmətli redaksiya, tarixi bir abidəmiz haqqında yanlışlıqlarla müşayiət olunan, abidənin seyrçilərini bilgiləndirəcək bir lövhə yazısının dilimizin qrammatik, üslubi qaydalarına riayət olunmadan, lazımi səviyyədə yazılmamasından çox-çox təəssüf hissi keçirir və gələcəkdə başqa yerlərdə də bu cür səhvlərin təkrar olunmaması fikrilə bu qeydləri qələmə alıb sizə göndərməyi özümüzə borc bildik.
Əli Əliyev,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
(Xüsusi olaraq «Təzadlar» üçün)
