…İnsan yaşamının sosial-iqtisadiyyat, elm, mədəniyyət sahələrində və mədəniyyətin ədəbiyyat, sənət qollarında simvol şəxsiyyətlər toplumun ümumi həcmində sayca az olsalar da, daim var olmuşlar.

Bunların bəziləri adlarını çəkdiyimiz sahələrin bir neçəsini öz  çalışmalarında birləşdirərək bu birləşmənin simvoluna çevrilə bilirlər. Özəlliklə, elm və ədəbiyyat, incəsənət sahəsində çalışmalarını, fəallıqlarını qovuşdurub elm, ədəbiyyat və sənət birliyinin simvoluna çevrilən şəxsiyyətlər istər mənsubu olduğu millətin, xalqın, istərsə də bütün insanlığın tarixində sayğılı, şərəfli yer aldıqları, həyatın irəliləyişinə dəyərli töhfələr verdikləri bilinən bir gerçəkdir. Bu şəxsiyyətlər həm öz  xalqının, öz ölkəsinin, həm də başqa xalq və ölkələrin gözəl yaşayışını, rifahını hədəfləyən  əməllərinə görə daim minnətdarlıqla anılmağa layiq olurlar. Belə şəxsiyyətlərdən biri də Xudu Məmmədov-Xudu  müəllimdir…

***

…Xudu Məmmədovun geniş elmi-ədəbi, ideoloji fəaliyyətlərini, vətənsevərliyini, Türksevərliyini araşdırmaq, az da olsa işıqlandırmaq sunduğumuz bu kiçik yazının məqsədi və imkanı xaricindədir. Mən burada dərin elmi biliklə, alimliklə gerçək ziyalılığı,vətənsevərliyi özündə birləşdirən Xudu  müəllimlə bağlı kiçik bir xatirədən danışmaq istəyirəm.

...Sovet rejiminin hələ at oynatdığı bir dövrdə, 1972-ci ilin fevral günlərinin birində o zamankı «Bakı Soveti», indiki «İçərişəhər» metro stansiyasının önündə Xudu müəllimin  yaxın qohumu Akif Məmmədovla qarşılaşdım. Akif Azərbaycan Dövlət Universitetinin tarix fakultəsində, yanılmıramsa, üçüncü kursda oxuyurdu. Yataqxanada Akifin səliqəli,  maqnitofonlu (o zaman maqnitafon dəbdə idi, ancaq hər kəsdə olmurdu) bir otağı vardı. Akif axşamlar onun otağına gəlməyimi, bir söhbətinin  olacağını söylədi. Akifin dediyi vaxtda da gəldim. Otaqda Akifdən başqa tanımadığım bir nəfər də vardı. Qapı-pəncərəni adyalla örtdülər. Doğrusu, buna biz az da təəccübləndim. Akif stolun üstünə  kiçik ölçülü, olduqca kiçik şriftlə nəşr edilmiş  bir kitab qoydu: «Ziya Gökalp: Türkçülüyün Esasları. İstanbul. 1961».

 “Örtünmə”nin səbəbi indi aydın oldu. KQB-nin gözləri bağlı qapı-pəncərələrin arxasını da ələk-vələk eləməyə çalışır və eləyirdi də. Bu kitabı KQB-nin iti gözlərindən çəkinməyərək Xudu  Məmmədov vermişdi. Akif vasitəsiylə oxuyub, o vaxtkı gəncliyin beyni qidalansın, gözləri işıqlansın deyə. Bilənlər bilir, Sovet rejiminin mənəm-mənəm dediyi o dövrdə Ziya Gökalpın özünün və kitabının adını çəkmək, söyləmək belə təhlükəliydi.

Adını duyduğum, ancaq üzünü görə bilmədiyim, rejimin amansız yasaqları nəticəsində ”üzü görünməz” olan bu kitabı indi görərkən, sanki  möcüzəylə qarşılaşmışdım. Hər cümləsində minbir sir görməyə çalışırdım. Vətən əsirliyi dövrünün gənclik ehtirası... Bir neçə saat kitabın bir hissəsini səhifə səhifə oxuyub müzakirə etdikdən sonra sağollaşıb getdim. Qərara gəlmişdik ki, kitabın sonuna qədər oxumaq üçün hər axşam toplaşaq (üçlük olaraq).

 Üçüncü günün axşamı Akifin kədərli duruşuyla qarşılaşdım: Akif kitabın oğurlandığını söylədi. Mənim nə günə düşdüyüm indiki kimi yadımdadır. İman bir yerə, güman min yerə. Şübhə mənim üzərimə də yönələ bilərdi. Akif səmimiliklə, ürəkdən belə bir “şübhə”nin mümkün  olmayacağını bildirib mənə təskinlik verməyə, sakitləşdirməyə çalışdı. Kitabın KQB tərəfindən oğurlandığını düşündük. Hətta çox illər sonra, mənə deyilənə görə, Əbülfəz Elçibəy bir  intervüsündə həmin kitabın KQB tərəfindən oğurladıldığına dair fikir söyləyib.

O hadisədən iki il sonra mən əsgərliyə getdim və iki ildən sonra da əsgərlikdən döndüm. Dönüşümün ilk günlərimin birində həmin kitabı Akiflə münasibəti heç də pis olmayan bir nəfər mənə verdi: Şübhələrimi bildirəndə and –aman  elədi ki, bu işdə KQB-nin “əli” yoxdur.

 Nə isə burada ayrıntılara yer vermək istəmirəm. Bu “gəlib çıxma” ilə sonraları Akifin də məlumatı oldu. Kitabın mənə verilməsindən sevindiyimə görə mən özüm də dərinə varmadım. O zamandan, 1976-cı ilin sonlarından kitabı Azərbaycan  Türkçəsində hazırlamağa başladım. Hətta çap makinasında bir neçə nüsxə yazdırıb tələbə gənclər arasında yaymaq da istədim. Ancaq bunun makinəçi qadın üçün də təhlükəli olacağını bildikdən sonra fikrimdən daşındım və kitabın adını çəkməkdən içindəkilərdən yeri gəldikcə müəyyən yerlərdə söhbətlər açırdım...

 Beləcə illər gəlib keçdi. Sovetlər Birliyində rejim çarxlarının artıq işləməz olmağa başladığı dövr gəldi. 1989-cu ildən başlayaraq “Türkçülüyün Əsasları”nı Azərbaycan Türkcəsində  kitablaşdırmağa çalışdım. Əlimdə makinədə yazılmış iki nüsxə vardı. Kömək üçün bir neçə yerə (sözsüz ki şəxslərə) müraciət etsəm də müsbət bir nəticə əldə edə bilmədim. Bu “müsbət nəticə” 1991-ci ildə, Sovetlərin son günlərində Zabil Bayramlının (indiki BDU Tarix fakültəsinin professoru) vasitəsiylə gerçəkləşdi. Əlimdənki son nüsxəni onunla birlikdə Maarif Nəşriyyatına verdik. Kitab nəşr olundu. Zabil Bayramlı Xudu müəllimlə  eyni kənddən və onun yaxınlarından idi. Deməli, Xudu Məmmədovun iştirakı yenə də ortada idi. Kitabın Azərbaycan Türkcəsində işıq üzü görməsində nəşriyyatın əməkdaşı İsmayıl  Allahverdiyevin əməyi az olmadı.

***

…Xudu Məmmədovla bağlı bir xatırlatmaya da burada yer vermək istəyirəm. Sovetlərin bir varlıq olaraq artıq son nəfəsini verməkdə olduğu günlərdə Azərbaycan və Türkiyə arasında yollar üzərindəki yasaqlar bir-birinin ardınca qalxmaq üzrəydi. Belə günlərin birində yaxınları ilə bir söhbət əsnasında soruşurlar ki, ay Xudu müəllim sən Türkiyəyə ziyarətə niyə getmirsən? Cavabında deyir: İllər boyunca mən içimdə bir Türkiyə obrazı yaratmışam və bu obrazla yaşamışam. Qorxuram, gedərəm birdən başqa şey görərəm, bu obraza ziyanı dəyər...

Xudu4 Məmmədovun Türkiyə sevərliyin izaha ehtiyacı olmayan ifadəsi!

 Xudu Məmmədov oktyabr ayının 15-də (1988-ci il), Ziya Gökalp isə oktyabrın 25-də (1924-cü il), yəni hər ikisi də eyni ayda, on gün fərqlə dünyalarını dəyişiblər. İşıqlar içində yatsınlar!

Elman Cıvıroğlu

(Xüsusi olaraq "Təzadlar" üçün)