Şərqşünas alim, tərcüməçi Nəriman Qasımzadə indiki və gələcək nəslə keçmişini unutdurmayacaq olduqca maraqlı xatirəsini paylaşıb... Alim yazır:
-İndiki nəsil bilməz, sovet dövründə bütün çap materialları “Qlavlit” (Главное управление по делам литературы и издательств) adı ilə məşhur bir dövlət idarəsinin icazəsindən keçməli idi. O idarə çapa göndərilən yazıların senzurasını həyata keçirir, cümlə, söz, ifadə, mətn və s.-nin sovet ideologiyasına uyğunluğunu yoxlayır, uyğun olmayan nə varsa, hər şeyin çapına yasaq qoyurdu. Müəlliflər də düşürdü sovet hökumətinin qara siyahısına. Bundan ən çox əzab çəkən milli ruhlu yazıçılar, şairlər olurdu. Milli məsələlərdə mövqeyi, idealı olan qələm əhli düşündüyü, oxucularına çatdırmaq istədiyi mətləbləri məcbur olurdu sətiraltı – zahirən ciddi siyasi yükü bilinməyən, amma mənası ayıq oxucu üçün aydın olan ifadələrlə yazsın. Başqa cür mümkün deyildi, çünki senzura hakim siyasətə, ideologiyaya tərs düşən heç nəyi çapa buraxmazdı.
60-cı illərin əvvəllərində Ədəbiyyat qəzetinin redaktoru işləyən Q.Qasımzadə Xəlil Rzanın "Azadlığı istəmirəm zərrə-zərrə, qram-qram,/ Qolumdakı zəncirimi qıram gərək, qıram, qıram..." sətirləri keçən şeirini Qlavlitdən belə keçirə bilmişdi ki, qəzetdə şeirin təqdimatına guya Afrika xalqlarının azadlığına həsr edilir deyə bir ithaf cümləsi əlavə etmişdi. Amma partiyanın Mərkəzi Komitəsində buna dərhal reaksiya verilmiş, Qasım müəllimə xəbərdarlıq da etmişdilər.
Əslində senzuradakılar yerli insanlar idilər. Aralarında elələri vardı sətiraltı ifadələri yaxşı anlayır, bunlara göz yumur, öz milli ləyaqətlərini bu yolla qoruyur, borclarını bu yolla ödəməyə çalışırdılar. Əlbəttə, söhbət donosbazlığın təşviq və məcbur edildiyi məşum 30-40-cı illərdən getmir, o zamanlar Qlavlitə elə bir ehtiyac yox idi, adamlar açıq iclaslarda, mətbuatda biri digərini aşkar güdaza verirdi. Bu barədə çox yazılıb...
Dünən Qlavlit veteranlarından yaşı 90-a yaxınlaşan biri mənə telefonla zəng etmişdi. Xatirələrini də bölüşürdü mənimlə. Özündən icazə almamışam deyə adını yazmıram. Dediklərindən sadəcə birini paylaşmağı lazım bildim.
Uzaq 70-ci illərin əvvəllərində Bəxtiyar Vahabzadənin bir poeması çapa getməli imiş. Əsərin Qlavlitdə olmasını deyirlər. Bəxtiyar müəllim axşam saat 10-11 radələrində Qlavlitin o zaman gənc olan həmin məsul əməkdaşına telefonla zəng edir. Aralarında belə bir dialoq baş verir:
- Poemanı oxudunmu?
- Bəli, Bəxtiyar müəllim, oxumuşam.
- Əsərə dair səndə neçə sual yarandı?
- Bircə sual...
- Nə yaxşı bir sual?! Çox gözləyirdim. Ona qədər sual gözləyirdim səndən.
- Yox elə bir sualım olacaq.
- Nə sualdır, de fikirləşək.
- Yox, Bəxtiyar müəllim, qalsın sabaha, sabah görüşəndə müzakirə edərik.
- Sabaha saxlamayaq, elə indi de bilim də... Nə məsələdir?
- Bəxtiyar müəllim, təkid edirsiniz, deyirəm: istəyirsiniz ki, məni də sizə qoşub Sibirə göndərsinlər?
- Nə danışırsan? Nəyə görə?
- Yazınızda bir misraya görə.
- Hansı misraya?
- Bəlkə sabah idarədə görüşək?
- Yox, de görüm, o hansı misradır?
- Bəxtiyar müəllim, yazmısınız “ruslar gəlsə sahiblənər bu yurda”.
- Ola bilməz...
- Yazmısınız, Bəxtiyar müəllim. Əsərin bir surəti sizdədir, baxın ... filan səhifəyə.
- ...
- Gördünüz?
- Hardasan, gəl görüşək.
- Bəxtiyar müəllim, bəlkə sabaha qalsın, gecdir axı...
- Yox, elə indi çıxıram, görüşək.
Vədələşirlər Səməd Vurğun bağında görüşsünlər. Bəxtiyar Vahabzadə poemanın Qlavlit surətindəki mətnində “ruslar gəlsə sahiblənər bu yurda”nı “qonaq gəlsə sahiblənər bu yurda” ilə əvəz edir. Zatən ayıq oxucu üçün "sahiblənər" sözü də yetərdi ki, mənanı tuta bilsin.
Qlavlit veteranından poemanın adını soruşdum, xatırlamadığını dedi.
***
Bəli, keçmişimizin belə bir də təkrarolunmaz səhifələri və hadisələri gələcək nəsillərə daşınmalıdır...
A.Məmmədli
