"TEZADLAR.AZ" xəbər verir ki, Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin Bioloji Resursların Tədqiqatı Mərkəzinin direktoru, biologiya üzrə elmlər doktoru, professor Mehman Axundov Xəzər dənizinin bioloji ehtiyatlarının vəziyyəti ilə bağlı jurnalistlərin suallarını cavablandırıb
-Dənizin kompleks ekoloji tədqiqatlarının həyata keçirilməsinin məqsədi nə idi?
- "Əlif Hacıyev" elmi-tədqiqat gəmisinin köməyi ilə 2021-ci ilin iyul-avqust aylarında kompleks dəniz ekspedisiyası keçirilib. Tədqiqatın məqsədi Xəzər dənizinin bioloji resurslarını və dəniz mühitini öyrənmək idi. 10 illik hərəkətsizlikdən sonra "Əlif Hacıyev" gəmisi texniki cəhətdən bərpa edildi və son 2 ildə 3 dəniz ekspedisiyası həyata keçirildi. Elmlər Akademiyasının iştirakı ilə bu ilin son yay ekspedisiyası həyata keçirilən ekspedisiyaların ən əhəmiyyətlisi və ən uzunmüddətlisi idi. Hər il eyni vaxtda, iyul-avqust aylarında Xəzəryanı ölkələrin hər biri öz iqtisadi zonasında nərə balıqları və digər vətəgə əhəmiyyətli balıq növlərinin ehtiyatlarını müəyyən etmək üçün belə tədqiqatlar aparır. Bundan sonra bu gəminin istifadəsi digər Xəzəryanı ölkələrin tədqiqatçılarını cəlb etməklə Xəzərin ekosisteminin monitorinqi üçün bu cür dəniz ekspedisiyalarını müntəzəm olaraq həyata keçirməyə imkan verəcək.
- Aparılan dəniz tədqiqatlarının nəticələrinə əsasən Xəzər dənizinin vəziyyətini necə qiymətləndirirsiniz?
- Xəzər dənizinin vəziyyətini bütün planetimizdəki ətraf mühitin vəziyyətindən ayrı qiymətləndirmək mümkün deyil və yanlışdır. Çünki Xəzər dənizinin vəziyyəti bütün planetdə baş verən Yer Kürəsindəki iqlim dəyişikliyi proseslərinin və antropogen iqtisadi fəaliyyətin artan təzyiqi və bunun nəticəsində dünyanın müxtəlif bölgələrində qlobal istiləşmənin səbəb olduğu yanğınlar, sel axınları, buz örtüyünün çökməsi, buzların əriməsi və dəniz səviyyəsinin yüksəlməsi, bioloji müxtəlifliyin azalması, atmosfer proseslərində və okean cərəyanlarında baş verən dəyişikliklərin ayrılmaz bir hissəsidir. Planetimiz vahid bir orqanizmdir və planetimizdə son 5-10 il ərzində daxili, bir-birinə bağlı olan proseslərin tarazlığı əhəmiyyətli dərəcədə pozulub. Bu səbəbdən son illərdə getdikcə daha çox insanların həyat imkanlarını məhdudlaşdırmağa başlayan təbii fəlakətlər müşahidə edirik. Eyni dəyişikliklər Xəzər bölgəsində də baş verir, bunu iyul-avqust aylarında şimaldakı Yalama sularından cənubda Astaraya qədər 100 metrə qədər dərinliklərdə Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda apardığımız kompleks dəniz tədqiqatlarının nəticələri göstərdi.
Bu kompleks tədqiqatları 2011-ci ildən 10 il sonra yenidən apardıq. Təəssüf ki, 1938-ci ildən bəri son 10 ildə Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Balıqçılıq Təsərrüfatı İnstitutu tərəfindən aparılmış çoxəsrlik dəniz kəsimləri və stansiyalarında aparılan bu kompleks tədqiqatlarda bu qədər uzun fasilə, bütün dəyişikliklərin ardıcıllığını ətraflı şəkildə nəzərdən keçirməyə imkan vermir.
- Ekspedisiyanın nəticələrinə əsasən Xəzər dənizinin bioloji resurslarının hazırkı vəziyyətini necə qiymətləndirirsiniz?
- Son 10 ildə Xəzər regionunda baş verən iqlim dəyişiklikləri su bioloji ehtiyatlarının həcminin əhəmiyyətli dərəcədə azalmasına səbəb olub. Xəzərin bioloji resurslarının vəziyyəti dənizlə ona tökülən çaylar arasında birbaşa əlaqədə qiymətləndirilməlidir. Hava istiliyində anomal artım hətta qış mövsümündə də müşahidə olunur. 2010-cu ildən sonra Kür çayının illik axını demək olar ki, 40-50% azalıb, oxşar proseslər Xəzərə daxil olan çay axınının 85%-ə qədərini təmin edən Volqada da müşahidə olunur. Dəniz suyunun intensiv buxarlanması atmosfer temperaturunun iqlim artımı fonunda, Xəzər dənizinin səviyyəsinin demək olar ki, 1.5 metrə düşməsinə səbəb oldu. Buna baxmayaraq, son illərdə Kür axınının azalması səbəbindən dəniz suyu Salyana qədər çayın aşağı axar hissəsini doldurmağa başladı. Təbii ki, bunun nəticəsində yarıkeçici (çəkikimi balıq növləri) və anadromlu (nərə balıqları, qızılbalıq) balıqların kürüləməsi və təbii çoxalması üçün Kürə girməsi qeyri-mümkün olur. Bu, son 5-6 ildə müşahidə edilir və bu o deməkdir ki, balıq ehtiyatlarının təbii artırılması mümkün deyil, balıq resursları getdikcə azalır. Bütün bunlar bizi nəinki qiymətli vətəgə əhəmiyyətli balıq növlərinin, həm də Xəzərin bütün endemik olan balıq faunasının, biomüxtəlifliyin azalması ilə təhdid edir.
- Xəzərin bioloji ehtiyatlarının azalmasının səbəbi nədir?
Tədqiqatlarımız göstərdi ki, 2021-ci ilin yazında anomal yüksək hava istiliyi 2011-ci illə müqayisədə dəniz suyunun, xüsusən də səth təbəqələrində temperaturun təxminən 50 C artmasına səbəb oldu. Cənubi Xəzərin bəzi su sahələrində səthi suyun temperaturu 310 C-ə çatıb. Yüksək temperatur, demək olar ki, sayı və biokütləsi təxminən 10 dəfə azalan Xəzər zooplanktonunun biomüxtəlifliyini yandırır. Beləliklə, kilkə və digər xırda balıqlar da daxil olmaqla digər kiçik balıqların qida ehtiyatlarının azalması müəyyən edildi. Bu da öz növbəsində kilkələrlə qidalanan daha böyük balıqların – nərəkimilərin, qızılbalığın, siyənəklərin və hətta Xəzər dənizinin endemiki olan Xəzər suitisinin populyasiyalarının azalması ilə nəticələnir.
Müşahidələrimiz göstərdi ki, iyul-avqust aylarında dəniz suyunun istiliyinin artması göyümtül-yaşıl yosun koloniyalarının kütləvi inkişafına və bütün Cənubi Xəzərin dərin sularında su səthinin 50 metrdən çox sahələrində çiçəklənməsinə səbəb olur. Anomal yüksək temperatur fonunda sakit havalarda bu, plankton orqanizmlərinin və balıqların həyatı üçün optimal olmayan suda həll olunmuş oksigen miqdarının azalmasına və bunun nəticəsində dənizin geniş ərazilərində balıqların kütləvi şəkildə tələf olmasına səbəb olur. Bu yay dənizin müxtəlif yerlərində, o cümlədən digər Xəzəryanı ölkələrin sularında müşahidə olunan balıqların kütləvi şəkildə ölüm hallarını xatırlayaq, çünki müəyyən etdiyimiz tədqiqat nəticələri ümumilikdə bütün Xəzər dənizi boyunca ümumi tendensiyanı xarakterizə edir və bu, həmçinin digər Xəzəryanı ölkələrdən olan həmkarlarımızla aparılan müzakirələrlə də təsdiqlənir.
Son 10 ildə iqlim dəyişikliyi nəticəsində Xəzərdə dəniz ekosisteminin keyfiyyətcə yeni bir vəziyyəti formalaşaraq inkişaf edir. Apardığımız tədqiqat balıq ovu araşdırmaları, balıq ehtiyatlarının əhəmiyyətli dərəcədə azaldığını təsdiqlədi. Yaşayış yerlərinin istiliyinin artması fonunda plankton icmasının dəyişməsi Cənubi Xəzərdən müxtəlif növ balıq populyasiyalarının nisbətən daha soyuq Orta Xəzərə yenidən paylanmasına səbəb oldu. Dənizin dibə yaxın təbəqəsində yaşayan balıq növlərinin (kütüm, kefal, nərə balıqları və digərləri) qida obyektləri olan Zoobentos orqanizmləri, suyun istiliyinin artması səbəbindən, daha dayaz su zonasından dənizin daha sərin olan dərin sahələrinə köçüb. Hazırda qlobal və regional iqlim dəyişiklikləri nəticəsində Xəzər ekosistemi bir zamanlar kütləvi şəkildə məskunlaşan plankton və zoobentos növlərinin yox olması, həmçinin araşdırmalarımız nəticəsində aşkar edilmiş yeni növlərin ortaya çıxması ilə xarakterizə olunur. Əlbəttə ki, çox yaxın gələcəkdə bu, nəinki balıqların biomüxtəlifliyinin azalmasına, həm də Xəzər regionunda balıqçılığın sosial-iqtisadi vəziyyətinə təsir göstərəcək. Buna görə də hesab edirik ki, balıq ovu kvotalarının müəyyən edilməsi və tənzimlənməsi ilə bağlı hökumətə vaxtında ekspert təklifləri vermək və Xəzər dənizinin ekosistemində proseslərin inkişafını izləmək üçün illik və mövsümi müntəzəm olaraq ekoloji tədqiqatların aparılması zəruridir.
- Balıq ehtiyatlarının azalmasına iqlim dəyişikliyindən başqa hansı amillər təsir edir?
- Ötən əsrin 90-cı illərində brakonyerlik, qanunsuz balıq ovu Xəzər dənizindəki ehtiyatlarını on dəfələrlə, məsələn, nərə balıqlarının ehtiyatlarını – təxminən 30 dəfə azaltdı. Bundan əlavə, dənizdəki iqtisadi aktivlik də daxil olmaqla digər antropogen fəaliyyətlər balıq populyasiyalarının yaşayış sahəsini məhdudlaşdırır və ehtiyatlarını azaldır. Keçən əsrin 80-ci illərinin sonlarında hazırda müşahidə olunan iqlim dəyişikliklərindən və Xəzərdə artan antropogen təzyiqdən əvvəl bütün Xəzər boyunca nərə balıq ovu 30 min tondan çox idi (Azərbaycanda – 5 min tona qədər), kilkə balıqların ovlanması – 54 min tona (Azərbaycan tərəfindən – 20 min tona qədər), qara kürünün istehsalı – bütün Xəzər boyunca 2 min tona qədər çatmışdı. Dəniz tədqiqatlarımızın nəticələrinə əsaslanaraq, təkcə balıqçılara və həvəskar balıqçılara deyil, həm də bütün vətəndaşlara müraciət edərək bildiririk ki, hazırda müşahidə olunan iqlim dəyişiklikləri və artan antropogen iqtisadi aktivlik fonunda, indi formalaşan Xəzər ekosisteminin keyfiyyətcə yeni vəziyyəti 30-40 il əvvəlki kimi olmayacaqdır. Keçmiş qiymətli vətəgə əhəmiyyətli balıq ehtiyatları artıq Xəzərdə yoxdur. Bildiyiniz kimi, sentyabrın 1-də Xəzər dənizi də daxil olmaqla təbii su hövzələrində balıq ovunun qadağan olunmuş müddəti başa çatır. Buna görə də bütün balıqçılara müraciət edirik: qeyri-qanuni balıq ovu vasitələrindən, suda görünməz jilka tipli balıqçılıq torlarından istifadə etməyin, bu ov alətləri balıq populyasiyalarının tam tükənməsinə səbəb olur.
- Balıq ehtiyatlarını bərpa etmək üçün nə etmək lazımdır?
- Azərbaycan, bütün Xəzəryanı ölkələr kimi, Xəzər dənizi və daxili su hövzələrinə müxtəlif vətəgə əhəmiyyətli balıq körpələrinin süni artırılması və təbii mühitə buraxılması ilə məşğuldur. Lakin, Xəzərin dəyişən ekosisteminin müasir şəraitində bu fəaliyyət kifayət qədər səmərəli deyil. Doğrusu etiraf etmək lazımdır ki, təbiətdən tutulan balıq məhsullarının əvvəlki çeşidliliyi və bolluğu artıq olmayacaq. Hamımız təbii balıq ehtiyatlarının cəmiyyətin balıq məhsullarına artan tələbləri ilə uyğun olmadığını başa düşməliyik. 2011-ci ilə qədər, Xəzəryanı ölkələr tərəfindən nərə balığının kommersiya ovuna moratorium tətbiq edildikdə Azərbaycana nərə balığı ovu üçün ayrılan kvota cəmi 90 ton ət təşkil edirdi. Hazırda isə ölkəmizdə nərə balığının yetişdirilməsi ilə məşğul olan akvakultura fermalarının artan fəallığı artıq 300-400 tona qədər nərə balığı ətinin daxili bazara çıxarılmasına imkan yaradır. Ölkəmiz digər ölkələrdən balıqçılıq məhsulları da idxal edir. Balıq məhsullarına artan tələbat, akvakulturanın inkişafına və iqtisadiyyatın bu sektoru üçün dövlət strategiyasının (proqramının) qəbul edilməsinə olan ehtiyacı diktə edir. Xəzər dənizi və digər təbii su hövzələri artıq artan balığa olan tələbatımızı ödəyə bilməz. Şəhərlərimizin bazarlarına girərkən, getdikcə daha az tutulan dəniz balığını, daha çox akvakulturada yetişdirilən balığın rəflərdə olduğunu görürük. Və bu, indiki dövrün reallığıdır, yəni kənd təsərrüfatının digər sahələrində – quşçuluqda, heyvandarlıqda və bitkiçilikdə müşahidə olunduğu kimi müxtəlif növ balıqların akvakulturada broyler sənaye tipli yetişdirilməsini inkişaf etdirmək lazımdır.
