2021-ci il iyunun 18-də İran İslam Respublikasında prezident seçkiləri keçiriləcək. Bunu nəzərə alaraq ölkədə seçkilərin tarixçəsini bəyan edərək budəfəki seçkinin əhəmiyyətindən söhbət açacağıq.
İnqilabdan öncə (İlk müvəqqəti məclis)
İranda ilk seçki forması və parlamentin təşkili Məşrutədən sonrakı dövrlərə təsadüf edir. Hicri 1424-cü il 14 Cəmadiəs sani tarixində Müzəffərəddin Şah Qacar tərəfindən Məşrutə imzalandı. İlk müvəqqəti məclis "Seçki Qaydaları"na əsasən hazırlandı və 26 Mordad Hicri 1285 tarixində hökumət evində təşkil olundu. İlk seçki qanunu hicri 18 sentyabr 1285-də hazırlandı və konstitusiya dəyişikliyinin qəbul edilməsindən dərhal sonra Məclis tərəfindən təsdiqləndi. Bu nizamnamənin müddəalarına görə, iki illik nümayəndəlik və nümayəndə sayı ərzində 156 nəfər var idi ki, bunlardan da 60 nəfər Tehrandan, 96 nəfər digər şəhərlərdən seçildi. Əlbəttə ki, ilk dövrdə seçkilər sinfi olaraq keçirilirdi və bütün təbəqələr qatılmadılar. Bu nizamnaməyə görə, seçki şərtlərindən biri bu idi: seçicilərin yaşı 25 yaşdan aşağı olmamalıdır. Sahibkarlar min tümən qiymətində əmlakın sahibi olmalıdırlar, əks halda, seçimdən məhrum qalardılar. Qadınlar seçmək və seçilmək hüququndan məhrum idilər.
İki mərhələli seçkilər adlanan ikinci seçki qanunu hicri 1288-ci il 10 iyul tarixində hazırlanmışdır. Bu qanunda seçkilər bir təbəqədən iki səviyyəli islahata keçirildi və xalqın iştirakı üçün daha çox əsas götürüldü. Çünki bu qanunda seçicinin müəyyən bir siniflərdən olması ləğv edilmiş, lakin savadsız və imkansızlar üçün qadağa qalırdı. Üçüncü seçki qanunu ikinci parlament tərəfindən Hicri şəmsi 29/07/1290 tarixində təsdiqləndi. Əlbəttə, bu məclis Birinci Dünya müharibəsinin başlanması səbəbindən bir ildən çox davam etmədi və hicri şəmsi 22/08/1294 tarixində tətil elan olundu.
Senat Məclisinin təşkil edilməsi
Ümumiyyətlə, İslam İnqilabının qələbəsindən əvvəl qanunvericilik dövründə bir çox hadisənin şahidi olduq. Hicri 1285-ci ildə təsdiqlənmiş Konstitusiyanın 43-cü maddəsinə görə, Məclisi tamamlamaq üçün Senat adı altında başqa bir Məclis çağırıldı. Bu məclis hicri şəmsi 1328-ci ildə 60 nəfərlə quruldu - 30-u Şah, digər 30-u xalq tərəfindən seçildi. Bu məclisin nümayəndəlik müddəti hicri 1334-cü ilə qədər, yəni 6 il idi.
İnqilabın qələbəsindən sonra
İslam İnqilabının qələbəsindən sonra bir neçə dəfə referendum və ümumi seçkilər keçirilmişdir. Onlardan ilk və ən əhəmiyyətlisi ki, əslində hökumətin növünü təyin edən monarxiya rejiminin İran İslam Respublikasını dəyişdirməsi referendumu idi. Bu hadisə 1979-cu ilin 30-31 mart tarixlərində baş verdi və seçicilərin ümumi sayının 98,2 faizi seçkilərdə lehinə çıxaraq, digər quruluşlara rədd cavabı verdi. Beləliklə, tarixdə xalq öz istək və iradəsini dəstəklədi. O vaxtdan bəri İran əhalisi rəhbərlərinin, prezidentlərin, şəhər təmsilçilərinin, parlament və məclis nümayəndələrinin siyasi iştirakı ilə bir-birinin ardınca keçirilən çoxsaylı seçkilərə qatılır, səs verir. Yüksək siyasi iştirak sayəsində xalq, ictimaiyyət səviyyəsində milli birliyi gücləndirib, seçdikləri seçim növü ilə ölkənin hədəflərini, istəklərini və ehtiyaclarını müəyyənləşdirir. İran milləti, vətəndaşların siyasi iştirakını sarsıtmaq istəyən əcnəbilərə qarşı həmişə seçki qutusunun yanında olmuş, beləliklə quldurluq və qlobal hökmranlıq siyasətlərini rədd etmişdir. İnqilabdan sonra iranlıların siyasi iştirakının artırılması siyasi sistemin səmərəliliyini çoxaltmış, vətəndaşlar arasında milli birlik, siyasi və iqtisadi müvəffəqiyyət əldə olunmuşdur . Bəzi supergüclər inqilab tarixində müxtəlif şüarların həyata keçirilməsinə maneə törətmiş, lakin ölkənin məsul şəxsləri bu şüarların həyata keçirilməsi üçün səy göstərmişlər.
İrandakı seçkilər cəmiyyətin hər bir üzvünün ayrılmaz haqqıdır və bu gün heç kim İranda demokratiyanın olmadığını iddia edə bilməz, amma bu demokratiya konstitusiya və müqəddəs şəriətə əsaslanan millətin iradəsi çərçivəsindədir və həmçinin müqəddəs şəriət ki,Vilayəti Fəqih və Nəzarət Şurasındakı nümayəndələri tərəfindən tətbiq olunur.
Əvvəlki dövrlərdə keçirilən seçkilərdə ölkədə daşabasma və parçalanma yarandı, məgər seçkinin mahiyyəti budur? İrandakı vəziyyət dünyanın bütün ölkələrindən fərqlidir. İran ən ağır qanunsuz, ədalətsiz sanksiyalara məruz qalan bir ölkədir və xaricdəki murdar əllər dünyanın açıq demokratiya modeli olan bu ölkənin hədəflərinə çatmaması üçün gecə-gündüz plan qurur. Bu səbəbdən əvvəlki dövrlərdə seçilmiş hökumətlərin bütün şüarlarına baxmayaraq daxili maneələr (xüsusi siyasi qruplar) və xarici maneələr (ədalətsiz və qanunsuz sanksiyalar) verilmiş şüarların yüz faiz nəticələrinin əldə olunmasına və yerinə yetirilməsinə mane oldu. Lakin şübhəsiz ki, minlərlə şəhidin qanı hesabına qurulan İslam Respublikasının əsasları və meyarları həmişə qorunub saxlanılmışdır. İran xalqının yüksək bir anlayışla və davamlı çətinliklərlə İslam İnqilabına və Vilayət-e-Fəqih məsələsinə olan ürək inancları sayəsində bütün maneələri aşdıqları və hər zaman iqtisadiyyat, elm, texnika və sənayedə böyümənin və inkişaf xəttini izləməyə çalışdıqları gələcəyə baxışları və üfüqləri genişdirmələri bir həqiqətdir. İrandakı seçkilərə bir neçə gün qalmış ölkədəki fərqlər və fərqli siyasi baxışlar təbii bir şeydir və bu fərqlər olmadan siyasi rəqabət mənasızdır.
İran xalqı konstitusiyaya verdikləri yüksək səslə mövcud vəziyyəti qəbul etmişlər. Bütün qrupların səyləri bu konstitusiyanı qorumaq və təfərrüatlarını ölkədəki məmurlar tərəfindən tətbiq etməkdir. Siyasi qrupları bu şərtləri tətbiq etmək üçün dəvət etmişlər. İran prezident seçkilərində xalq konstitusiyanı qoruyan, iqtisadi problemlərin həllinə çalışan və cəmiyyətdə ədaləti tətbiq edə biləcək, idarəedici və bacarıqlı, təcavüzkar və müstəmləkə hökumətlərinə qarşı duran və güclü bir xarici siyasət yeridən, xalqın hüquqlarını qoruyan birini axtarır. Mövcud prezidentliyə namizədlərdən hansının bu şərtləri yerinə yetirə biləcəyi, seçkiyə gedərək qərarını evdə və ya sərhədlərdən kənarda verəcək İran xalqının fikrindən asılıdır.
18 iyun - cümə günü Azərbaycanda yaşayan iranlılar dünyanın 230-dan çox yerindəki digər iranlılar kimi, siyasi qərarlarını bülletenlərdə verməyə və siyasi iştiraklarını həyata keçirməyə hazırdırlar.
Qurban Əli Purmərcan,
İİR-in Azərbaycandakı Səfirliyinin Mədəniyyət Mərkəzinin sədri
