HƏYAT TƏRZİ

HALALLIQ

Qüdrət Əliyev (Tat Qüdrət)

(Elegiya)

Bağımın gülü ibtidai sinif müəllimi idi. Dörd əməli öyrənər, öyrədərdi. Amma evdə "çıxma əməlinə" qısqancdı. Qismətə inam gətirib, "olana bərəkət" deyər, izafi xərclərdən qaçardı.

Şəhərdə evimiz vardı. Xeyirxah adamların əməli məsləhəti ilə İsnovda da evimiz oldu. Sumqayıt müəllimi daldalanmadı, torpaqla ünsiyyət qurdu. Nəxşələndi əlində pöhrələr. Bər-bəhər oldu irili-xırdalı qönçələr. Güldü noxud xırmanı, ənbizləndi zəmidən gələn buğda, dərilmiş mer-meyvə. Sıralandı həyətdə arı pətəkləri. Evdə bal küpələri itirmədi torpaq Anaxanımın zəhmətini, halallıq dirilik gətirdi. Bəhrə özümüzə yetdi, "pay-püşə" də çatdı. Maşınlı olduq. Biz də ötdük enişli-yoxuşlu dolanbac döngələri. Paxıllıq bilmədi o. Kimsədən küsmədi, kimsəyə küsəmmədi.

Gün gəldi, gün keçdi, ötən şagirdlərinə olan sevgisini nəvə-nəticəsində tapdı. El-elat qızı, analar anası Anaxanım, əbədi rəhmət!

BİR DAHA ÜMUMTÜRK ƏDƏBİ DİLİ HAQQINDA HƏYƏCANLI MÖVQE

Şapur QASİMİ, politoloq

...Sovet dövlətinin dağılıb SSRİ tərkibindəki türk respublikalarının şərti azadlığa çıxmasından sonra bu respublikaların basqa türk ölkələri ilə müqayisədə daha güclü, dayanıqlı dövlət olan Türkiyə ilə müəyyən siyasi, iqtisadi, mədəni və hətta müəyyən hərbi elementləri olan ikitərəfli əlaqələrin qu-rulması baş verdi. Xüsusilə “türksoy” təskilatının ardlnca Türk dövlətləri təşkilatının yaradılması milli birlik şüarları ilə Azərbaycan-Türkiyə əlaqələri isə, hətta “bir millət, iki dövlət” şüarı ilə müşayiət olunur.

Mən siyasi şüarların səsləndirilməsinin əleyhinə deyiləm, lakin bu şüarlar reallığı əks etdirməli və bu şüarların mahiyyətinə uyğun əməli tədbirlər həyata keçirilməlidir, bütün milləti düzgün inkişaf yoluna istiqamətləndirməlidir. Təcrübədə isə bunun tamamilə əksi baş verir.

Şüarlar şüar xatirinə, kütləni vəcdə gətirib ələ almaq xatirinə səsləndirilir, reallıqda isə bu şüarların məzmunu tamam basqa hal alır. Bundan basqa, türk xalqlarının, türk dövlətlərinin hər hansı bir mə-sələdə həmrəyliyi belə milli birlik kimi qələmə verilir. Milli birlik isə milli həmrəylikdən tamamilə fərqlidir. Milli birlik istər bir dövlət daxilində, istərsə də müxtəlif dövlətlərin ərazilərində yaşayan insanların dil birliyidir və bu dil birliyi milli birlik anlayışından basqa heç bir şeyi ifadə etmir. Belə ki, hər bir insanın milliyyətini, yəni onun hansı millətə mənsubluğunu müəyyən edən əsas həlledici və dəyisməz şərti onun dilidir. Bu məsələdə insanların, hətta irqi, əqidəsi, adəti və s. belə heç bir önəmli rol oynamır. Müxtəlif irqə, əqidəyə, adətə və s. mənsub olan insanların dili birdirsə, deməli onlar eyni millətə mənsubdurlar. “Bir millət, iki dövlət” şüarı da digər şüarlar kimi siyasətbazların əlində məshur lətifədə deyildiyi kimi, “sarımsaq qatığa” çevrilib. Belə ki, Türkiyə və Azərbaycan türkünün eyni millətə mənsubluğu aksioma olsa da bu günə türk iki yox, altı dövlətdir. Əsas prob-lem isə türk millətinin birliyinin, yəni bütövlüyünün nə dərəcədə hansı səviyyədə olmasıdır.

Türkün isə yeganə çıxış yolu onun milli birliyinin yaranmasındadır...

Türk xalqlarının min illər boyu parçalanmış halda, dilinin inkişafı həm də əsarətində olduğu hakim millətlərin sözlərinin türk dilində özünə yer alması nəinki eyni soydan, hətta eyni boydan olan türk insanların bir biri ilə anlasmasında böyük çətinliklər yaradır. Buna onların yüzilliklər ərzində məc-buri halda müxtəlif əlifbalardan və fərqli qrammatikadan istifadə etməyə sövq edilməsi, eləcə də ayrı- ayrı ərazilərdə yaşayan türklərin müxtəlif ləhcə və şivəyə sahib olması məsələnin həllini kifa-yət qədər mürəkkəbləsdirir. İki və daha çox türk dövlətləri arasında çox sıx iqtisadi, siyasi və s. əlaqələri qurmaq, hətta Avropa ittifaqı tipli birlik də yaratmaq olar. Bütün hallarda bunların hamısı mexaniki birliklər olacaq və onların yaranması dünyada baş verən iqtisadi, siyasi proseslərdən xüsu-silə iri və güclü dövlətlərin maraqlarından asılı olaraq yaranan situasiyalardan birbaşa qaynaqlanan məsələlərdir. Həm də bu birliklərin kökündə real milli birlik yoxdursa bu birləsmələr bünövrəsiz evdən basqa heç nə olmayacaq. Milli birliyin yaranması isə mexaniki deyil, üzvü bir prosesdir.

Nə qədər ki, millət bütövləsməyib onun dövlətləri də bütövləşə bilməyərək qalacaq. Nəticədə isə türkün bu gün əsarətdə olan önəmli bir hissəsi basqa güclü millətlər tərəfindən assimilyasiya edilə-rək torpağı da mənimsənilərək az-çox azad sayıla biləcək altı dövlətin də problemləri azalmaq əvə-zinə artaraq

xəritədən silinməyə gedib millətin ikinci latın millətinə çevrilməsi təhlükəsi çox real olacaq. Məsələn, türk torpağının çox böyük və zəngin hissəsini zəbt edən Rusiya Qarabağı da Azərbaycandan alıb erməniyə verib. Türk Rusdan zəif olduğundan Qarabağın dağlıq torpaqlarının heç bir hissəsini Rusiyadan ala bilmir. Fərz edək ki, sabah Rusiya zəiflədi, cılızlasdı. Yenə də biz nə özümüzü müdafiə edə biləcəyik, nədə ki, torpaqlarımızı qaytara biləcəyik. Çünki zəifləyən Ru-siyanın yerini güclü ABŞ tutacaq. ABŞ zəifləsə onun yerini güclü Çin tutacaq. Türkün isə yeganə çıxış yolu onun milli birliyinin yaranmasındadır. Bu baxımdan ümumtürk ədəbi dilinin yaradılması türk milli varlığının, milli mövcudluğunun və vəhdətinin özəl strateji amilidir.

Bir müddət öncə Bakıda keçirilən tədbirlərin birində Qazaxıstan nümayəndəsi öz çıxışının sonunda qazax türkcəsində bir şüar dedi və buna heç kim reaksiya vermədi. O bunu başa düşüb şüarı rus dilində təkrarlayan kimi salonu gurultulu alqıslar bürüdü. Bu ümumtürk ədəbi dilinin yaranmasının və tətbiqinin zəruri olduğunu çox aydın göstərir. Milli həmrəyliyə gəldikdə isə hər hansı eyni bir hadisə, prosses, məsələ və sairəyə eyni millətdən olan insanların eyni münasibət sərgiləməsdir.

Mən ümumtürk ədəbi dilinin yaradılması zərurəti ilə əlaqədar 08.09.2001-ci il tarixdə “525-ci qə-zet”də qısa da olsa fikirlərimi bölüşdürmüşdüm. İkinci dəfə bu mövzuya qayıtmağıma bir neçə amil səbəb oldu. Bunlardan biri yazıçı Anarın öz müsahibələrinin birində məyusluqla ümumi türk dilinin yaradılmasının mümkün olmadığını dilə gətirməsi oldu. Dilçi alimlər bu günə 28 türk dialektinin mövcud olduğunu qəbul edirlər. Bu dialektlər vahid istiqamətdə inkişaf etmədiyindən və yad sözlərlə tanınmaz, dərkedilməz dərəcədə bir-birinə yadlasdırılmısdır. Öz müsahibəsində Anar fikrini açıqlamadığından onda belə bir təəssuratın Qazaxıstan nümayəndəsinin çıxışındakı kimi hallardan formalasdığını, yaxud bütün dünya türklərinin vahid türk dilinin yaradılmasının mümkün olmadığını nəzərdə tutduğunu bilmirəm. Bu müsahibə sıravi bir kəsə məxsus olsaydı buna heç əhəmiyyət də verməmək olardı. Anar isə cəmiyyətdə qəbul olunan ağır çəkili ziyalılardandır. Belə ziyalıların bir cümləsi bəzi məsələlərdə cəmiyyətin inam və iradəsini qırmaq gücünə malikdir. Buna görə də onların xüsusilə belə mühüm məsələlərdə fikirlərini sonadək tam açıqlamaması və yaxud mətbuatın onların fikrini qayçılayıb kontekstindən çıxararaq yayılması cəmiyyətdə olan problem və proseslər haqqında ictimai şüurda sağlam olmayan qeyri obyektiv təsəvvürlərin formalasmasına səbəb ola bilər.

Digər amil isə Cənubi Azərbaycanlı vətənpərvər bir gəncin türk dilinin qadağan olunduğu Cənubi Azərbaycanda özünün həbsi təhlükəsinə baxmayaraq soydaslarına Azərbaycan türkcəsini öyrətmək cəhdləri və bu isdə Cənubi Azərbaycan türklərinin dilində həddən artıq fars sözlərinin oturusması səbəbindən hazırda Şimali Azərbaycanda istifadə olunan qrammatikanın yararsız olduğundan giley-lənərək sonda çox maraqlı və dəhşətli bir təkliflə çıxış edir. Təklif bundan ibarətdir ki. Cənubi Azərbaycanda Azərbaycan türkcəsinin tədris etmək üçün basqa bir qrammatika tərtib və tətbiq et-mək lazımdır! Bu fakt da Tehranın fars və xüsusilə molla rejiminin 97 ildən bəri bu gün İran adlanan coğrafiyada öz milli torpaqlarında yaşayan təkcə Cənubi Azərbaycan türklərini deyil, eləcə də ümumilikdə 52,2 milyondan çox olan Türkmən, Kəngər, Qaşqay, Əfşar və s. türkləri doğma toraqlarından didərgin salması ciddi məsələdir. Və türklərin dilini, mədəniyyətini, tədrisini, yeni doğulan uşaqlara türk adlarının qoyulmasını, hətta uşaqlara orta məktəbdə öz aralarında doğma türk dilində danışmağı qadağan etməklə, türk milli ərazilərində süni şəkildə iqtisadi, ekoloji fəlakət vəziyyətləri yaratmaqla, öz milli haqqlarını ölkə konstitusiyasında nəzərdə tutulan həddə, dinc yolla tələb edən türkləri cavanlı-qocalı, kişili-qadınlı edam etdirmək, sürgünə göndərmək, illərlə zindanlarda

çürütmək vasitəsilə bu ölkədə türk milli mənliyini məhv etmək üçün dünya tarixində görünməyən vəhşiliklər etməsinə beynəlxalq təşkilatların susması faciədir. Dünyanın iri dövlətlərinin, hətta türk dövlətlərinin müxtəlif səbəblərdən fars rejiminin bu əməllərinə bu günədək göz yumması bu coğrafiyada türk mənliyinin mövcudluğunu hansı fəlakətli vəziyyətə gətirib çatdırdığını əyani şəkildə nümayiş etdirir.

Bu vətənpərvər və millətini sonsuz bir məhəbbətlə sevən bir gəncin özü də bunu anlamadan türk düşməninin Azərbaycan türkünü millət olaraq parçalamaqdan ötrü ağlına gələ bilməyən qorxulu bir təklif irəli sürür. Bu təklifdən dəhşətə gəlməmək mümkün deyil. Ona görə ki, yüz ilə yaxın bir müddətdə türk dilinin, ədəbiyyatının, mədəniyyətinin vəhşicəsinə çox sərt və qəti qadağan edildiyi Cənubi Azərbaycanda türklərin xüsusi amansızlıqla assimilyasiyaya məruz qoyulmasının millət üçün son dərəcədə təhlükəli həddə çatdığını sübut edir. Bu çox böyük həyəcan zəngidir. Bu fakta biga-nə qalmaq olmaz. Üstəlik belə bir qrammatika bu gün Cənubi Azərbaycanda tətbiq edilərsə bir müddət sonra Azərbaycanın bütövlüyündən danısmaq belə mümkün olmaz. Bunun qarşısını almaq üçün basda Azərbaycan Respublikası olmaqla bütün türk dövlətlərinin beynəlxalq təskilatlar vasitəsi ilə Cənubi Azərbaycan türklərinə dil azadlığı və milli-mədəni muxtariyyət verilməsi məsələsində fars rejiminə bütün mümkün vasitələrlə təzyiq göstərməsi çox zəruridir...

“Torpağı işğaldan azad etsək də, zehnimiz hələ də ərəbin işğalındadır”

...Bir sıra ziyalılar bu günə mövcud olan Türkiyə türkcəsini ümumtürk ədəbi dili olaraq qəbul edilib öyrənilməsi fikrini irəli sürürlər. Məsələ bundadır ki, o da başqa türk dialektləri kimi ərəb, fars, rus, avropa millətlərinin sözləri ilə doludur. Bundan başqa, hətta bu halda belə Türkiyə türkcəsi dünyanın zəngin dilləri ilə müqayisədə həddən artıq kasad söz fonduna malikdir. Türkiyə türkcəsi ümumtürk dili olaraq qəbul ediləcəyi halda biz başqa türk dialektlərində olub, ümumtürk ədəbi dilini dünyanın 2-3 zəngin və mükəmməl dilindən birinə çevirə biləcək doğma türk sözlərini əbədi itirmiş olacağıq. 13 əsrdən çoxdur ki, - “Məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmazam” - deyənNəsiminin reallığı əks etdirən fəlsəfəsinə arxa çevirib, gənc şair İbrahim Xudai demişkən, - “Torpağı işğaldan azad etsək də, zehnimiz ərəbin işğalındadır”.

Doğrudanmı biz o qədər şüursuz millətikmi ərəbin, farsın milli mənafeinə qulluq edən nağılların quluna çevrilib bu günkü acınacaqlı duruma düşdüyümüz kimi, yad millətlərin sözlərinin (oxu, dilinin) inkişafına xidmət edə-edə öz milli mənliyimizi itirməliyik? Bu amillər gec-tez bizi tez bir zamanda bütün türk dialektlərində olan türk sözlərini toplayıb zəngin və mükəmməl ümumtürk dili yaratmaq zərurəti qarşısında qoyacaq.

Əvvəlcə Türkiyə türkcəsini sonradan yeni yaradılacaq ümumtürk ədəbi dilini akademik səviyyədə mənimsəyərək tətbiq etdikdə isə, təkcə monolit milli birliyin yaranıb cilalanması və elmi inkişaf prossesində deyil, bütün istiqamətlər üzrə inkişaf prossesində ikiqat zaman itirəcəyik. Təkcə Azərbaycan türkləri 20-ci əsrdə ərəb, latın, kiril, yenidən latın əlifbasına keçməklə inkişaf prossesində böyük itkilərə məruz qalmışlar. Bu itkilərin hamısının miqdar və dəyərini konkret ölçülərdə hesablamaq texniki cəhətdən mümkün olmasa da, məntiqlə bu itkilərin həcminin çox böyük olduğu aydın görünür.

Digər bir məsələ də var ki, bütün aparıcı türk dili mütəxəssiləri türk xalqlarının mövcud dillərini iki qrupa bölərək iki zəngin və möhtəşəm türk ədəbi dilinin yaradılması imkanını təsdiq və qəbul edir. Bu qruplardan biri Türkiyə, Şimallı- Cənublu Azərbaycan, Türkmənistan, Özbəkistan, Uyqurlar, Qaqauzlar və sairlərdir. Digər qrupa isə Qazaxıstan, Altay, Kalmık, Sibir türkləri və s. daxildir.

(Davamı var)