"Hörmətli Asif Mərzili! Bu ədəbi oçerki yeni nəşr ediləcək “Ədəbiyyat tarixi” üçün yazmışam.
Hələ ki, heç bir yerdə dərc edilməyibdir. Ənvər Əhmədin haqq dünyasına qovuşduğu hamımızı kədərləndirdi. Təsəlli üçün bu ədəbi oçerki (həcmi böyük olsa da..) dərc etməyinizi, xahiş edirəm!! Hörmətlə: Qurban Bayramov, tənqidçi-ədəbiyyatşünas.
17.02 2022".
“Ölüm sevinməsin qoy! Ömrünü vermir bada
El qədrini canından daha əziz bilənlər
Şirin bir xatirətək qalacaqdır dünyada
Sevərək yaşayanlar, sevilərək ölənlər…”
Səməd Vurğun
Ənvər Əhməd böyük və zəngin yaradıcılıq potensialına malik, kamillik dövrünü keçmiş, müdriklik məqamına yiyələnmiş şairimizdir. Onun şair şəxsiyyəti və obrazı müasir Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində qərarlaşmışdır. Lakin bu məqama yetmək üçün yuxusuz yaradıcılıq ğecələri, ağır, əzablı zəhmətli günlər, əlbətttə ki, istedad və ən ümdəsi isə xalqa, vətənə, elə-obaya tükənməz bağlılıq və məhəbbət tələb edir ki, bunların hamısı, şair, dramaturq, publisist, ədəbiyyatşünas-alim Ənvər Əhməd şəxsiyyətində cəmləşibdir. Və əslində Ənvər Əhmədin müstəqil dövlət kimi öz müstəqil ədəbi aləmi, sərhədləri məlum-məşhur öz şeir dünyası, öz poeziya məkanı var... Həyat hadisələrinin və insan surətlərinin təsvirində və mənalandırılmasında daha lirik, psixoloji təhlildə daha təmkinli və kamil, müstəqil və azad, daha milli və xəlqi bir üsul axtarmağın, daha təravətli və təzə ifadə vasitələrinə meyl göstərməyin özü onun yaradıcılığını şərtləndirən mühüm amillərdəndir.
Ənvər Əhməd (Əhmədov Ənvər Misir oğlu) — şair, dramaturq, publisist, tərcüməçi, ədəbiyyatşünas, 1981-ci ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, filologiya elmləri namizədi (1982), Azərbaycan Milli Yaradıcılıq Akademiyasının doktoru (1992), "Qızıl qələm" mükafatı laureatı, Beynəlxalq dərəcəli fəlsəfə və filologiya doktoru, professor (2000), Beynəlxalq Kadrlar Akademiyasının həqiqi üzvü (2001). 1943-cü il avqustun 8-də, İkinci Cahan savaşının şıdırğı çağlarında Azərbaycanın Ağcabədi bölgəsinin Kəbirli mahalının Salmanbəyli kəndinin Kəlbəcərdə yerləşən Sarıyer yaylağında doğulmuşdur. Ağcabədinin 5 saylı şəhər orta məktəbində təhsil alandan sonra Bakı statistika texnikumunu bitirmiş(1961), Ağcabədi rayonundakı Salmanbəyli kəndində mühasib köməkçisi işləmişdir(1961-1962). "Dağ və mən" adlı ilk şeri 1962-ci ildə "Ağcabədi pambıqçısı" qəzetində dərc olunmuşdur. Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsində təhsilini davam etdirmiş (1963-1968), sonra Ağcabədi rayon "Sürət" qəzetində ədəbi işçi, müxbir, məktublar şöbəsinin müdiri (1968-1976), Xankəndi Dövlət Pedaqoji İnstitutunun Azərbaycan dili və ədəbiyyatı kafedrasının müəllimi, sonra dosenti (1976-1994) işləmişdir. Nəsrəddin Tusi adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin Şuşa filialının direktoru (1994-2000), Azərbaycan Müəllimlər İnstitutunun Ağcabədi filialının direktoru (2000-2002) olmuşdur.
Hazırda Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin Problemlər İnstitutunun şöbə müdiri vəzifəsində işləyir. Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Qarabağ filialının sədri seçilmişdir (1991). Bədii tərcümə məşğul olur. "M. Ə. Sabirin poetikası" mövzusunda dissertasiya müdafiə etmişdir (1982).
Onun şeirlərində dövrümüz haqqında düşüncələr, sevgi motivləri və doğma yurdumuzun tərənnümü, millilik, azadlıq və müstəqillik ehtirası, Azərbaycançılıq, türk birliyi, Qarabağın işğaldan qurtuluşu və s. bu kimi social, mənəvi, əxlaqi motivlər əsas yer tutur.
Respublikamızın ən nüfuzlu nəşriyyatlarında Ənvər Əhmədin "Nəslimiz" (şeirlər, 1968); "Anamın izləri" (şeirlər, 1974); "Sevgi yurdu" (şeirlər, 1979); "Sevgi cavan qalır"(şeirlər və poemalar, 1982); "Oğullar və qartallar" (şeirlər, 1985); "Sağlıq olsun" (şeirlər və poemalar, 1987); " Kefenim kandan biçiliyor” (şeirlər, 1995); "Od qanı" (şeirlər, poemalar və dram əsəri , 1997); "Qanlı torpaq" (şeirlər, 1998); "Bu qılınc pas ata bilməz” ( şeirlər və poemalar, 2000); "Dünya əlimdən sürüşür" (şeirlər, poemalar və dram əsəri, 2007); "Salam, ay anası ölmüş oğullar" (şeirlər və poemalar,2008), “Daş qanı”(şeirlər və poemalar, 2011), “Ədəbiyyat yolçusu” (tədqiqat, 2012) , “Həsən Küskün köç eylədi dünyadan”, ( tədqiqat, 2013),” Seçilmiş əsərləri” (8 cilddə, 2013-2014-2015) və s. şeirlər, poemalar və dram əsərindən ibarət kitabları, "M.Ə.Sabir poetikasının bəzi cəhətləri" (monaqrafiya, 1978); "M.Ə.Sabirin poetikası" (monoqrafiya, 1996) monoqrafiyaları, onlarca elmi, publisistik, ədəbi-tənqidi məqalələri nəşr və dərc olunmuşdur.
Bu kitabların, demək olar ki, hamısı milli qürurumuzun poetik mənzərəsinin əksinə xidmət edir... Və bu problemə müəllif vətənpərvər bir şair kimi zəruri həssaslıqla yanaşmağı bacarmış, bir ziyalı və intellektual elita nümayəndəsi kimi həmişə adekvakt, effektiv poetik reaksiya göstərə bilmişdir...
Müasir dövrdə, müstəqillik illərində fəaliyyyət göstərən yaradıcı fərd, gərək ki, dərin analitik təfəkkür, ünsiyyət qurmaq və əlaqələr yaratmaq bacarığına, problemləri duymaq qabiliyyətinə, operativ fəaliyyət göstərmək, düşməni yaxşı tanımaq və onun psixologiyasının incəliklərinə bələd olmaq, xalq və dövlət mənafelərini əsas tutmaq xarakterinə, fəhminə malik olsun – bax, budur peşəkar ziyalıdan – şairdən, yazıçıdan, alimdən tələb edilən keyfiyyətlər!..
Ənvər Əhmədin fəaliyyət dairəsi və siferası, kəmiyyət və keyfiyyət vəhdəti imkan yaradır ki, o, belə yaradıcı fərdlər sırasında görünsün... Onun əsərlərinin əksəriyyəti müasir dövrümüzün mahiyyətindən qaynaqlanır, müasir gerçəkliyin, Azərbaycan gerçəkliyinin, həqiqətlərinin, taleyüklü, ölkə üçün həsas məsələlərin tarixi-siyasi və ideoloji vacibliyinin yaxın və uzaq hədəflərinin ədəbi-estetik dərkinə, poetik şərhinə hesablanır...
Ənvər Əhmədin poeziyaya gəlişi altmışıncı illərin əvvəllərinə təsadüf edir, dediyimiz kimi ilk şeiri "Dağ və mən" 1962-ci ildə dərc edilibdir. Və o gündən bu günə gözümüz önündə olduqca maraqlı və ədəbiyyatımız üşün vacib bir şair ömrü canlanmaqdadır - 55 ili haqlayan yaradıcılıq yolu keçmiş, 80-nə doğru çəhlim götürən bir ziyalı ömrü... Onun ilk şeirinin adı təsadüfü olsa da, qəribə bir maqik assosiasiya doğurur və gənc şair ilk addımlarından özünü dağla qarşılaşdirir "dağ və mən" deyir... Ulu Səməd Vurğun demiş, "Dağ olmaq istəsən dağa arxalan!" Ənvər Əhməd Misir ocağının bu müqtədir oğlu (bu ocaqda 13 uşaq böyümüş, Əhməd Elbrus, Əbülfət Misiroğlu, Yusif Misiroğlu kimi istedadlı şair, nasir, jurnalist yetişmişdir) orta boylu olsa da, yaradıcılığı etibarən dağ cüssəlidir, gəzdiyi yaylaqlar qədər axar-baxarlıdır... Təqdir ediləsi cəhətlərdən biri də budur ki, Ənvər Əhmədin bütöv yaradıcılığı onun ruhunu, sosial, siyasi ğörüşlərini, həyata münasibətini əks etdirir, yanımcıl, nikbin ruhla xalq kədəri üçün “Qırmızı kəfən” şeirində olduğu təkin “hönkürtüyə” çevrilir:
Allahın qəzəbi tutubdu məni,
Dünyanı Xocalı rəngdə görürəm.
Sanki qana dönüb həyat dənizi,
Yox-yox, ağlamıram, mən hönkürürəm
Bu qəbildən, bu məzmunda olan şeirlərdə şairin məhz ana torpağa, Vətənə, xalqa bağlılığı özünü göstərir. Ənvər Əhməd xalqın, vətənin taleyi üçün "mühüm mövzuları" qələmə aldığına görədir ki, əsərllərini mütərəqqi milli ideyalar miqyasında səsləndirə bilmişdir. Əlbəttə, hər bir sənətkarın böyük ürəyi, xalqa böyük məhəbbəti və mühüm mövzular seçməsi yetkin bir sənətkar kimi formalaşmasını təmin edəcək profillərdəndir.
Ənvər Əhmədin 1985-ci ildə yazdığı bir "Tərəkəmə" poeması var və bu əsər Azərbaycan epik poeziyasında yeganə, şəhdli-ballı, köçəri-elatlı, etnoqrafik detallarla zəngin, koloritli, tam orjinal monumental bir poemadır. Bu poemadan gətirdiyimiz bu bir parça Ənvər Əhmədin poeportretinin müəyyən cizgilərini olduğu kimi canlandıra bilır:
"Tərəkəmə" çalındı,
Əriş-əriş çalındım,
Arğac-arğac söküldüm,
Yumaq-yumaq açıldım.
Xurcun-xurcun gözəndim,
Naxış-naxış saçıldım.
"Tərəkəmə" çalındı,
Gəbə-gəbə toxundum.
Uçuqlardan tapılan
Kərpic-kərpic oxundum.
Köç yolu haçalandı,
İlmə-ilmə calandı
Könlümün Vətən andı.
Qılınc-qılınc doğuldum,
Qala-qala ucaldım.
Həyat-həyat yaşadım,
Dünya-dünya qocaldım...
Bu poemada, ümumiyyətlə, Ənvər Əhmədin yaradıcılığığnda ayrı-ayrı deyimlərin zaman və məkan boyunca hərəkəti, dinamikası, ictimai-sosial problemlərlə, milli-mənəvi dəyərlərlə çarpazlaşması və sair göstərilir və bu şairin, müəllifin zəngin daxili istedadı, mədəniyyəti, bir də detallı həyati təcrübəsi hesabına dəyişir, haqqında söz açılan mətləblərin müxtəlif aspektləri boy göstərir.
Ədəbi mühitdə onun yaradıcılığı, eləcə də, “Tərəkəmə” poeması həm qələm dostları, həmkarları tərəfindən, həm də oxucuları tərəfindən həmişə rəğbətlə qarşılanmış, xoş təəssurat oyatmışdır.
Xalq yazıçısı Anar Rzayev: “Ənvər Əhməd el qeyrətli ziyalıdır. Ənvər ictimai-siyasi hadisələrə həmişə emosionaltənqidi münasibətdə olur. Ruhunun ―ictimai fəallığı‖şeirlərinə də hopur. El şairlərinə xas olan ictimai siyasi motivlər onun poetik lüğətini müəyyənləşdirir. Ənvər Əhməd şəhər infrastrukturuna, çoxmərtəbəli evin qapalı məkanına alışsa da, elat - tərəkəmə koloritini, kənd insanının saflığını qətiyyən itirməyib. Türk keçmişinə sevgi etnik mədəniyyətimizlə qürur hissi onun yazı üslubunu və mövzusunu şərtləndirir. Ənvər Əhmədin emosional dünyası poetik yaradıcılığında parlaq şəkildə əksini tapır. Cəmiyyətdəki haqsızlığa, ədalətsizliyə dözümsüzlüyü, Vətən sevgisi şeirlərinin poetikasını, fəlsəfi fakturasını müəyyənləşdirir. Onun sevgi şeirlərində də, mən deyərdim ki, bir kişi səmimiyyəti var. Əksər poeziya nümunələrində kişi dəyərlərindən söz açır. Praqmatikliyindən, hadisələri real qiymətləndirmək baxımından fərqlənir… O həyatda, davranışında şairdir və dəyərli poetic məharətə sahibdir. Ənvər Əhməd mənim düşüncəmdə bütöv Azərbaycana yaraşan bir ziyalıdır. Onun yazılarında təfəkkür və dil arasında məsafə qısa və lakonikdir. Yəni onun istəyində bədii mətn yorucu olmamalı, fikir və ifadə qısa, yığcam olmalıdır. “
Xalq şairi, filologiya elmlər doktoru Xəlil Rza Ulutürkün fikri ümumən bu münasibətin bariz nümunəsidir: "Ənvər Əhmədin poeziyasında heç bir zahiri effekt, gurultu, iddia, özünütəsdiq aludəliyi yoxdur, yalnız dərin səmimiyyətin, həyata, insanlara vurğunluğun, bəşər qatillərinə, yırtıcıya, qəsbkara amansız və alovlu nifrətin sağlam cövhəri var. Bu poeziya bizi ümumən sənətin, şairin, şairliyin mahiyyəti haqqında düşünməyə, bunu yenidən öyrənməyə, min dəfə verilmiş suallara yenidən qayıtmağa vadar edir".
Özünün dediyindən: "Ürəyim kövrələndə kəhər atımı minib Haramıda, Şah təpəsində, Küdrüdə, Çafalda, Nərgiztəpədə, Erki qarışanda doyunca gəzirəm. Yorulanda çoban qardaşım Şəmilin evinə düşüb köhnə motal pendiri ilə acıtmalı əppəkdən iştahla yeyirəm, samovar çayı içirəm. Uzun müddət nəsə özümdə bir rahatlıq, gümrahlıq hiss edirəm. Bir sözlə, təpədən dırnağadək zoğ tərəkəməyəm, hətta tez-tez bəzi ziyalı dostlarım mənə zarafatla "tərəkəmə balası" deyə müraciət edirlər". Ənvər Əhməd bir tərəkəmə balası kimi daxilən azaddır, sərbəstdir, yovşan ətrli şeirlər müəllifidir, poeziya çəhlimlərdə səllimidir...
Professor, filologiya elmlər doktoru, tənqidçi-ədəbiyyatşünas Vaqif Yusifli: "Azərbaycan ədəbiyyatında tərəkəmə həyatına, onların adət-ənənələri, məişətinə dair yazılan əsərlərin sayı o qədər də çox deyil. Azərbaycan xalqının etnogenezində fəal iştirak etmiş qədim türkdilli tayfalar olan tərəkəmələr-oğuz türkləri əsasən Azərbaycanın Kür-Araz ovalığı, Mil-Qarabağ, Muğan və Şirvan düzlərində icma halında yaşamışlar və indi də bu proses davam edir. Onların əsas məşğuliyyət sahəsi maldarlıq və əkinçilikdir. "Tərəkəmə" xalq rəqsini tərəkəmələrin yaratdığına qətiyyən şübhə eləmirik. Amma mən "tərəkəmə" deyəndə bütün bu etnoqrafik detallardan daha çox çölçülüyə, azad quşların, ağacların, çayların, göllərin dünyasına qovuşan, doğulduğu gündən ölənəcən daxilən azad olan insanları düşünürəm. Çomaq götürüb, çarıq geyib, dağda-aranda qoyun-quzu otaran, sapand atan, at çapan, süd sağan, suluq tutan, bulama bişirən tərəkəmələr-köçəri həyat tərzi keçirən bu azad insanların içindən Xudu Məmmədov kimi dünya şöhrətli bir alim yetişdi. Elə "Tərəkəmə" poemasının qələmə alınması da onun təkidilə olub: "Ənvər, sən xalis tərəkəməsən. Çobanlıq həyatını yaxşı bilirsən. Onların həyatından, xalqımızın ulu adət və ənənələrindən, ümumən köçərilik həyatından bir etnoqrafik poema yazsan, pis olmaz".
"Tərəkəmə" poeması eyni oyun havasının ritmi ilə başlanır (mənə belə gəlir). Sözlərin təkrarı və səslərin alliterasiyası üzərində qurulan "giriş" hissəsində biz tərəkəmə həyatının romantikasını seyr edirik."
“Tərəkəmə” poeması sırf tarixi-etnoqrafik poemadır, böyük bir elatın tarixi və müasir həyatıdır... Onun bir sıra qəhrəmanlarının da müəllifin müasiri olmasını təsadüfi hesab etmək mümkün deyildir . Bunlardan , çoban Xanlar, Həsən, Kal Bayram, Xanım, Şərəf, Sarı Kərim, Zaman oğlu Mustafa, Hacı İbiş, çoban Paşa, Mir Ələkbər, Hör-nör Şəmil, Bığ Əkbər, Dönməz Əliş, Nər Vəli, Xanım, nazlı Şəhla, Sona xala, Gülüsüm bibi, Əhməd baba, Şərəf bacı, Uruz əmi, Musa kişi, çoban Boran, Murgüz Alı, Ter Əhməd, Dızıq Qara və başqaları bu sıradandır. Demək olar ki, hər biri epizodik səciyyə daşıyan bu adamlar poemaya təbii bir kolorit gətirir, adların, ayamaların özü çox mətləbdən və elat mədəniyyətinin incəliyindən xəbər verir. Bir sözlə, Ənvər Əhməd poemada tərəkəmə həyatının romantik dünyasını özünəməxsus tərzdə, parlaq, tipik çalarları ilə, “Söz közündə, odunda əriyə-əriyə” təqdim edir.
Dağ suyu tək duru idi qanımız,
Buz salı tək möhkəm idi canımız,
Nağıl idi ötüşən hər anımız,
Gün doğmamış yağlı yaxmac yeyərdik,
Nənəmizə “sağ ol, sağ ol” deyərdik.
Qulun salan at çullanar, bağlanar,
Yalmanlanan atın şişi dağlanar,
Qotur dəvə gühənindən yağlanar,
Cidov öküz soncuqlayar, getməzdi,
Alıq aşar, mənzil başa yetməzdi.
Misal gətirdiyimiz bu iki bəndin tekstoloji tərkibində istifadə edilən sözlər, ifadələr, poetik sintaksis tərəkəmə elatının məişətini doğru-düzgün, bütün koloriti ilə əks etdirir ki, bu cəhəti bütün poema boyu müşahidə etmək mümkündür... Bunlar əslində milli-etnoqrafik dəyəri olan urvatlı sözlərdir... Bu poemada mövzuya, bədii sözə, hissə, fikrə zərgər dəqiqliyi ilə məhəbbət və hörmət var, sözü hörmətə mindirmək var... Burada şairlik təcrübəsi və yüksək sənətkarlıq texnikası da var... Mətndə qürur qarışıq bir nisgil var ki, elatın bir çox ənənələri öləziməkdədir, adı çəkilən yurd, yaylaq yerləri indi düşmən işğalındadır və o dağlar, qayalar, bulaqlar da, bizim özümüz də bir-birimizin nisgilini çəkirik... “Dağ günləri elin ən xoş günüydü, Hər səs-səda çobanların ünüydü...” misraları bu günün faciəsini alt qatda nümaiş etdirir. İndi bizim, Qarabağ elatlarının “xoş gününü”, “səs-sədasını, ününü”, dağlarını – yaylaqlarını əlindən alıblar... Məkan olmayanda, sənin təsvir etdiyin həyat da olmur...
Əlbəttə, "Tərəkəmə” poeması, tarixi-etnoqrafik gerçəklikləri əks etdirən tərəkəmələrin tarixi həyat tərzi və məişətini maraqlı, həyati detallarla təqdim edən poetik təəssüratlar silsiləsi kimi olduqca maraqlıdır. Poetik ricətlər, emosional təsvirlər, lirik təhkiyyənin səmimiyyəti və orjinallığı, şairin görüb müşahidə etdiyi hadisələr, tərəkəmə həyatının az qala bütün etnoqrafik detalları ilə təsviri o qədər real, təbii və inandırıcıdır ki, burada tarixi-etnoqrafik xronikadan daha artıq, ruhu oxşayan məlumat əldə edir, əsər boyu Qarabağ tərəkəmələrinin yaşadığı yurd yerlərini, dolaşdığı kəndləri, obaları bircə-bircə sanki səyahət edirsən, kəhərə süvar olub Haramıdan, Şah təpəsindən, Küdrüdən, Çataldan, Nərgiztəpədən, Ergiqarışandan keçirsən, Qaravəlli, Kələbədin, Sarvanlar, Kəbirli, Eyvazlı, Sarıcalı, Arazbar, Əlnəzərli, Xəsilli, Təhlə, Ovşar, Muğanlı, Qaradolaq, Aşıqlı və digər kənd-oba adları poetik misralara həkk olaraq yaddaşda qalır...
Ənvər Əhmədin “Od götürdük Şəhriyarın sözündən” deyərək ustad Məmmədhüseyn Şəhriyarın “Heydərbaba” poemasının ritmik havasından bəhrələnməsi də, yeni məkan və siferada daha da doğmalaşır, situasiyaların təbiiliyini və şirnliyini qorumağa xidmət edir... Ənvə Əhmədin digər əsərlərində olduğu kimi bu əsər də təzə-təravətli poetik deyimlərə zəngin olan poemadır.
Oxucu müəllifə qoşulub, özü demiş – Çalbayırdan, Murad təpəsindən, Sarıyerdən, Ceyran bulağından, Qırxqızdan, Dəli Dağdan, Çilgəz yaylağından, Qaraarxdan, Qaraxaçdan, Yüzbulaqdan, Əyriqayadan, İşıqlıdan, Uzun yaldan, Ağ qayadan, Mıxtökəndən, Səbətkeçməzdən keçir, Qarabağın tərəkəmə obalarını gəzir, göyəbaxana, vanaya, küzə baxır, göy çəmənə sərələnib gülə-çiçəyə batır, kəklikotu dəmləyib içir, sürüyə sərdən vurur, qalayı gümüş təki parıldayan qavlamanı götürüb sağmal qoyunları ovşarlayır, sərnic-sərnic süd sağır, dələmə tutur, bulama bulayır, suluq bişirir, ağuz sağıb kətəməz yeyir, atlama içir, zoğal çomağı götürüb bəlgə tutaraq zarafat-zarafat çobanlarla “çomaq davasına” çıxır, qıyxırıq qoparır, 24 yan keçədən tikilən muxurularda xalı-gəbə, nişan xurcunu, yun corab, örkən, çatı toxuyan gözəl-göyçək qızların tırınqıyla çaldıqları ilmələrə, vurduqları allı-güllü naxışlara, oxuduqları qədim el mahnılarına heyran kəsilir. “Tərəkəmə” poeması belə başlayır:
“Tərəkəmə çalındı, qanım coşdu, qaynadı,
Qollarını qaldırıb elim,obam oynadı.
“Tərəkəmə” çalındı, igidlər bəlgələndi,
Çomaqlar şaqqıldadı, torpağa od ələndi.
Qırat aşdı gədikdən, od yağırdı nalından,
Bığıburma bir oğul yapışmışdı yalından.
...”Tərəkəmə” çalındı... Babək andım içildi,
Həsrətimin nöqtəsi gözlərimdə kişildi.
Dırnaq-dırnaq oyuldum, külüng-külüng qazıldım,
Qayaların üstünə göz yaşımla yazıldım.
...”Tərəkəmə” çalındı, köç yolu haçalandı,
İlmə-ilmə calandı könlümün Vətən andı.
Qılınc-qılınc doğuldum, qala-qala ucaldım,
Dünya-dünya qocaldım.
Ənvər Əhmədin “Tərəkəmə” poemasının sonluğu fəlsəfi-estetik mənada göstərir ki, xalqın, millətin mahiyyəti saflıqla yoğrulduğundan həmin saflıq və mərdlik əsrlər, eralar ötsə də, getdikcə artır, güclənir, elə bil, illər, əsrlər, eralar geri qayıdır, hər şey yeni keyfiyyətdə, yeni mahiyyətdə spiralvari şəkildə təkrar olunur və insan taleyinin (tərəkəmə elatının) tarixçəsində yenidən canlanır; müəllif, məkan, zaman, qəhrəman, ədəbi əsər anlayışının özü də təzələnir:
Ürək həmin ürək,
Duyğu həmin duyğu,
Yolçu həmin yolçu!
... Minib köhlən atımı,
Çapdım, çapdım, ha çapdım
Harda dayandı,
Orda yurdumu tapdım.
Tapdım, ulu babamın
Ulusu düşdü yada.
Çomağım sancılmamış
Yer yoxumuş dünyada.
Nə gözəl, nə qədər ülvi duyğulardır bunlar. Bunlar “Dədə Qorqud”dan gələn = “oxu at, ox sancılan yerdə, xeyməmi qur” fəlsəfəsindən, dinimizdən gələn “Ağ dəvə xıx edib – diz qatdayıb yatan yerdə peyğımbərə ev tikin!” inancından süzülüb gələn bulaqdır…
Təsvir-təqim olunan hadisələr, etnoqrafik detallar səni ictimai sferaya - mətndən kənara çəkir, içində mətndə olmayan, vaxtilə gördüyün, yaxud görəcəyin hadisələr canlanır, ən müxtəlif düşüncələri, duyğuları oyadır, müqayisə edirsən, yenidən poetik mətnə qayıdır, yenidən onun dərinliyinə dalırsan... Oxucu fəhmindən asılı olaraq (fəhmin intensivliyi) poetik mətni anlamağın yeni strategiyası ortaya gəlir.
Bunlar bir daha tarixi gerçəkliyi canlanıraraq onu göstərir ki, at üstündə doğulan, at üstündə ölən türkün əkmək qazandığı çomağı, həm onun silahı olub, həm onun bayrağı… “Çomağım sancılmamış, Yer yoxumuş dünyada.” – deyiminin, misralarının poetik-tarixi məna yükü də, bundan ibarətdir… “Türk qanlı köynək kimi geyir əyninə yurdu”- misrasının siqləti bayraq rənginə dönmürmü?! Və yaxud, “Dönüb ildırıma, çaxıb, hey çaxıb, Qılınc tariximiz heç vaxt pas atmaz!” – sözünə sonsuz inam və heyranlıq buradan yaranmırmı?!
Beləliklə, əsəri xronoloji qaydada deyil, olduğun məkan və zaman ölçüləri daxilində, keçmiş zamanın donmuş anında anlamaq tələb edilir...
“Qılınc”, “Misri qılınc” mifik-folkloristik obrazları Ənvərin poetik strukturunda müxtəlif məna və mahiyyətdə vaxtaşırı müraciət edilən obrazlardandır… Bəlkə də, bu genetik yaddaşdan – Ənvərin atası müdrik Misir kişinin, Misir Zaloğlunun adından assosiativ güc alır... Misir uşağının – şair Ənvərin, yazıçı Əbülfətin, jurnalist Yusifin xislətində gecələyən tərəkəmə saflıqdan güc alır... Və Ənvər Əhmədin Əfzələddin Xaqani babası demiş, O, “Misri qılıncı Misri qələmə, Misri qələmi Misri qılınca sözün ovxarnda əvəzləşdirə bilir... Cünki əsrlər boyu türk məişət və təfəkküründə Misri qılınc və Misri qələm vəhdəti həmişə olubdur... Ulu Səməd Vurğun elə-belə deməmişdi: “Müsəlləh əsgərəm, mən də bu gündən!” Bu onun həmkarlarına, qələmdaşlarına mesajı idi – Şairlər, Yazıçılar, başqa sözlə, yaradıcı adamlar həmişə vətəninin, xalqının “MÜSƏLLƏH ƏSGƏRİ”dir!!..
“Hardan başlayır vətən?” sual dilemmasının cavabdehləridirlər, əllərində Misri qələm sərhədçidirlər. Ona görə də,onun lirik qəhrəmnının Vətənin bütövlüyünə gedən yolu sərhəd dirəklərinə çatanda yolu kəsilir, yarımçıq qalır, yol da canlı kimi ölür: - “Sərhəd dirəyinə çırpıb başını, Çığıra-çığıra ölərlər yollar.”
Ənvər Əhməd üçün Vətən məhfumu Ana məhfumu ilə üzvi şəkildə birləşir, elə Vətən “Anamın izləri” şeirində olduğu təkin Ananın ayaq izlərindən başlayır:
Minib qarğı atları, yollar boyu çapardıq,
Palçıq üstə anamın izlərini tapardıq.
Əyilib o izdəki göz yaşı tək saf sudan,
İçərdik biz doyuncan!
Şair bu sudan doyunca içir ki, yanmış ürəyi sərinləsin. Doyunca içir ki, hamı bilsin, hamı duysun, hamı dinsin, hamı desin ki, Vətən bu ayaq izlərindən başlayır… Əslində, ananın bu ayaq izindəki göz yaşı təkin saf su – irilik suyu, mənəviyyat, əxlaq çeşməsidir… Və bu Ananın ayaq izlıəri müqəddəsdir, toxunulmazdır:
Götürün, yolları üfüqdən asın,
Bir ana izi də tapdalanmasın!
Nə gözəl arzu! Nə gözəl istək! Yenə də, qeyri-adi orjinal poetik obraz, Ana məhəbbəti üfüqdən boylanan dan yeri rəngində bayrağa dönür…
Bax, ana heykəlini belə qoyarlar, o heykəli ürək kimi döyünən əlləri öz başı üstünə bax, belə qaldırarlar! Bayraq kimi... Dünyaya 13 övlad gətirmiş Ananın müqəddəs obrazı ölməzliyə şevrilir… Ənvərin əsərində natural detallar var, amma naturalizm – sırf natural təsvir, naturalistcəsinə münasibət yoxdur..Ənvərdə qəribə, özünəməxsus ANA = Vətən aşiqliyi var, lap özü də Füzuliyanə bir aşiqlik... Bədii-estetik səviyyəyə yüksəlmiş, esteik kateqoriyalaşmış bir aşiqlik... Bu aşiqlik sufiyanə aşiqlik deyil, ifrat deyil, adi, həyati, insani, amma çox energetik bir aşiqlik... Ənvər Əhmədin ANA – VƏTƏN aşiqliyi real zəmin və məzmunda Füzuli babasının aşiqliyinəqiyasdır: “ Məndə Məcnundan füzun aşiqlik istedadı var, Aşiqi-sadiq mənəm, Məcnunun ancaq adı var. ...Məndən, Füzuli, istəmə əşari-mədhü zəmm, Mən aşiqəm, həmişə sözüm aşiqanədir.”
Ənvər Əhmədin bu qəbildən şeirlərindən ruh işığı gəlir. Yanan ürəyin, əlin, sözün, üzdən axan yaşın işığı olurmuş… “Ana!” şeirində olduğu kimi:
Bu zülmü mənəm ki çəkirəm, ana!
Yoxluğun əriyib gözümdən axdı,
Ölümün öldürdü mən qara baxtı.
Hönkürüb, hönkürüb bu gecə vaxtı
Qəbrini bağrıma bükürəm, ana!
Bu təsadüf deyilmiş. Ənvər Əhməd görür ki,
...Axşam qapımızdan başlanan bir iz,
Səhər görürsən ki, günəşə çatır!
Və yaxud qəlbən inanır ki,
... Torpağın arxası dağlar, dərələr,
İnsanın arxası eldir- obadır…
Keçmişdən üzü bəri nənə-babalarımız qorxulu yuxunu axar suya danışıblar və deyiblər: “Dərdini yaz kağıza, at suya, padşaha gedib çatacaq”. Ənvər Əhməd də “Xudafərinin iş ərizəsi” şeirində həmin köhnə, sınanılmış yolla gedir. Lakin bu dəfə ərizəni adam deyil, bir körpü yazır – Xudafərin körpüsü. Tarix səhnəsində bu qədim körpü öz yerinin nə olduğunu bilmək istəyir. Şair ona yol göstərir:
At ərizəni Araza,
Araz bilər ünvanı!
Yəni sənin dadına yetsə, suya atdığın ərizə yetəcək. Ərizəni hansı ünvana lazımdırsa oraya çatdıracaq:
Dekabrda yazmışdı
Xudafərin yəqin ki, bu ərizəni?!
O ərizənin suya atılmasından neçə dekabr keçib görəsən?..
Sular o ərizəni harda atıb-oynadır indi?!
Hər halda hələ ümid var.
Çünki ərizə suya atılıb!
Çünki dekabrda hər hansı bir kağızın
ölüm-itim xəbəri çıxmayıb hələ!
Özü də söhbət o sulardan gedir ki, qanlı, bulanıq olması öz yerində. Qorxusu bu deyil! Qorxusu odur ki, bu cür sularda şair demişkən, “Zəmanənin əliylə axtalananda məslək”, “Bəlkə balıq iştahla yeyir öz balasını”. Oljas Süleymanovun şeirlərindən birinin epiqrafında belə bir məqam var: “Afrikada ana qəbirlərinin başdaşı üstündə açıla qalmış əl şəkli həkk olunub”. Sən demə, bunun mənası bu imiş:
Diləyimiz ömü-ömür qarıdı,
Şair demiş: Araz su yox, barıdı.
Ağlar gözün tutulmaqdır peşəsi,
Sərhəd üstə sındı könlüm şişəsi…
Biz keçırik, bu dağ, bu daş yşayar,
Lal dərələr qəzəb selin daşıyar,
Xudafərin körpüsündən naşılar,
Keçə bilməz, həsrət-həsrət boğular,
Köksümdə dərd toxumu doğular.
Ənvər Əhməd bütün ziyalı həyatını Qarabağ ağrısı ilə keçirən, Qarabağ dərdini canının və qələminin giziltisində daşıyan vətəndaş şairdir və “Fani dünya bizi yaman sıxıbdır” – deyərək sızıldayır. Onun bu problemə baxışı və ədəbi konsepsiyası aydındır, şəffafdır: “Dağlıq Qarabağ problemini “münaqişə” deyil, “ədalətsiz müharibə” adlandırmağın doğru olduğunu vurğulayan Ənvər Əhməd işğal edilən ərazilərin geri qaytarılmasını müharibədə görür: “Bu dəqiqə ermənilər “Cıdır düzündə” at oynadırlar. Biz isə Şuşanın işğalını Bakıda qeyd edirik. Şuşaya sözlə qayıdırıq, əməllə yox!”. “Şuşalı bülbül” şeirində bütöv bir xalqın Qarabağ – Şuşa dərdi “Xarı bülbül – Şuşalı bülbül” obrazında ağıya dönür, Şuşanın poetik dərd hekayətinə çevrilir, Pablo Pikassonun “Sülh göyərçini” tablosu təkin teokosmik mənada simvollaşır, Şüşanın azadlığına çağırış simvoluna, rəmzinə dönür:
Bülbül, sənin işin qandı,
Şairlər oduna yandı,
Şuşada könlüm talandı,
O yer mənim daş yaramdı.
...Bülbül tir-tir əsirdi,
İlahi, bu nə sirdi?
Dəhşət vardı gözündə
Cıdır düzü üzündə,
Sırsıra bağlamışdı.
... Əvvəl elə bildim ki,
Həqiqi bülbül imiş.
Sonra gördüm, İlahi,
Xarı-Bülbül gülüymüş.
Sanki üzdü canımı,
O xanımlar xanımı
Natəvanın gülüymüş…
… Sarsılmışdım bayaqdan,
Səsindəki ah-aman,
Yaman bağrımı yardı,
Döşündə yara vardı.
Üz-gözü didim-didim,
Xarı-Bülbülüm, -dedim...
Ey əsir gülüm dedim.
… Baxışı şeir-şeir
Ürəyimə yazıldı,
Elə bildim sinəmdə
Ona qəbir qazıldı.
Əl atdım ki, götürüm,
Ürəyimə ötürüm,
Bacara bilmədim mən,
Can verirdi, deyəsən,
Bülbülü ölən Vətən!...
Gözümdən dünyam düşdü,
Allah, bu necə işdi?
Xarı-Bülbül Şuşadan
Dimdiyində qan gətirmişdi!!!
Teokosmik mətndə, mifoloji-dini ənənədə - Nuh peyğəmbərin daşqın əfsanəsində göyərçin dimdiyində həyat rəmzi olan yaşıl budaq gətirir və Pikassonun tablosunda sülh göyərçini kimi əksini tapır, Ənvər Əhmədin Xarı Bülbülü – Şuşalı bülbülü isə “dimdiyində qan gətirir”, qana-qan çağırışı, qisas çağırışı, azadlıq çagırışı edir…
Bu mənada onun 2011-ci ildə qələmə aldığı “Xarı bülbül” lirik-epik poeması bu mövzuda yazılan əsərlər sırasında ən ləyaqətli yerlərdən birini tutur və bəlkə də birincisidir. Poema bir-neçə hissədən ibarətdir. Əsərin girişi klassik poemalarda olduğu kimi Allaha müraciətlə - “Minacat” formatına uyğun yazılıbdır: “Ümidi Şuşada daşa çırpılan”, “Gözü yaşlı Xarı - Bülbülə dönən” müəllif, “Ya Rəbbim, sən məni içimə sıxma!, ...Allah, güc mələyin göndər yanıma!”- deyərək, bu mövzunu qədərincə əhatə etmək diləyi diləyir... Sonra “Xarı bülbülüm, bülbülüm!..”; “Mən Şuşaya necə gedim?!” ; “Mən Şuşaya qayıdacam!”; “Qaya babam, daş babam!” başlıqları altında hissələrə bölünən lirik-epik-dramatik ovqatda, qələbəyə müstəsna inam intonasiyasında, tarixi ekskurslarda, lirik-ornamental təsvir-təqdim üsulubunda, müasir məzmunlu illustrasiylar ardıcıllığında, yüksək dərəcədə milli-mənəvi yozumda, hər cür manipulyasiyadan kənar, erməni paranoyasına qarşı hissi-psixoloji dinamikada, rəngarəng poetik çalarlarda yazılmış poemada müəllif dilədiyi diləyə, effektiv ideya-estetik qayəsinə çatmış olur... Bununla da, müəllif əsəri yazarkan poetik obrazlarının dərinliyi ilə, fikri-hissi kontrastlarla – təzadlarla, minor və mojor fikri-hissi axının bir-birini əvəzləməsi ilə oxucusunu düşündürməyi və həyəcanlandırmağı bacarmışdır...
Müasir poeziyamızda Qarabağ mövzusunda dərd, qəm, hüzün dolu yazılan yüzlərlə şeirlər var və bunlar müəlliflərin yanğısından yaranır, amma nə gizlədək, şeiriyyət və poeziya bunların çoxunda olduqca xəfifdir... Amma Ənvər Əhmədin bu mövzuda sistem, axar təşkil edən əsərlərində lirizm ilə, poetiklik ilə hiss, duyğu, fikir vəhdətdə üzə çıxır, fəal, proaktiv və praqmatik pafos üstünlük təşkil edir... Yalnız bircə şeirini misal gətirirəm ki, yaxşı mənada nümunə olsun:
Mən yolların göz yaşıyam,
Məni buludlar ağlasın.
Hönkürtümdən yellər əsib
Məni o yurdlar ağlasın.
Yox Vaqifin səsi, ünü,
Qara geydi toy-düyünü.
Xarı bülbülün yas günü
Məni göy otlar ağlasın.
Çəkilmədi yurd keşiyi,
Yırğalanır qəm beşiyi,
Yanıb sönən ev-eşiyi,
Ellər-elatlar ağlasın.
Zirvələrin buzu, qarı,
Axıb gəlir mənə sarı.
Çıxıb Şuşadan yuxarı
Məni boz qurdlar ağlasın.
Ənvər Əhmədin kitablarında, xüsusən də, “Dünya əlimdən sürüşür” (2007) kitabında da, Qarabağa aid çoxlu şeirlər və poemalar var. Hamısında dərd, qınaq, ittiham, kədərin böyüklüyündən yaşanan hisslərin tüğyanı, hətta göz yaşları... Amma bunlar hamısı həm də poeziyanın dərdi, hüznü səviyyəsindədir. Belə ki, Ənvər Əhməd milli dərdin mahiyyətini tarixi-mədəni kontekstdə poeziyanın dərdinə çevirən şairlərimizdəndir. Onun "İttiham", "Bu yara köz bağlamaz", "Qara qutu", "Qırğın", "Qalx ayağa, Üzeyir" poemalarını... "Gəl, dərdləşək" poemasının poetik axarı, ictimai-sosial məzmunu, estetik qayəsi onun yaradıcılığının bu istiqmətini parlaq bir şəkildə əks etdirir. “Ağlayır” şeirində olduğu təkin yeni deyim və obrazlar “Xocalını balaya döndərir, qana bələnir”, oxucunun “könül qalası uçub-dağılır, can oda sərilir”, “Göz yaşı daş üstə bitir”, “gözlər, baxışlar dərd dərir”, onun poetik sözü yarasının örtüyünə çevrilir, dərd çiçəyə dönüb qanda bitir:
Xocalı adlı balamı,
Qana bələyib gəlmişəm.
Uçurub könül qalamı,
Canımı oda sərmişəm.
Göz yaşım daş üstə bitib,
Şuşa boyda ömrüm itib.
Yaram məni boyda ötüb,
Dərdi gözümlə dərmişəm.
Yazım açmadı bir çiçək,
Dərdim qanımda bitəcək.
Ömrüm canımda itəcək,
Yaram üstə söz sərmişəm.
Onun bu qisim əsərləri millətimizin qanında vətənpərvərlik ruhunun oyatmağa xidmət edir. Onun poetik konsepsiyasında Qarabağ Azəraycanın ürəyidirsə, Şuşa onun tacıdı. Bu problem millətin şərəf və layaqət məsələsidir və münaqişə xalqımızın şərəf və layaqatinə uyğun həll edilməlidir. Ənvər buna qəlbən, ruhən inanır və qələbə-döyüş şeirini yazır:
Üçrəngli bayrağımı bağrım üstə sıxıram,
Qarğa qonan zirvəyə qartal kimi çıxıram.
Ey ərən oğlu, ərən, haydı, deyin: qana qan,
Tətik çəkən əlindən öpəcək Azərbaycan!
...Döyüşə hər atılış, hər vuruş haqdır indi,
Ey vətən, o torpağın hər zərrəsi sənindi,
Cahangirlər böyüdən bu ulu xalq mətindi,
O yer, o yurd, o dağlar bizim məmləkətindi.
İldırımtək gurlayır, yüksəlir cəngi səsi,
Xan oxuyur Şuşada "Qarabağ şikəstəsi"!..
Odur pişvaza çıxır, saçları qan Natəvan,
Qucaqlayır oğlunu, Azərbaycan - Natəvan!
...Elə bu an, bu saat vətən andı içilir,
Düşmənin öz kəfəni öz qanından biçilir.
Daş qəfəslər əriyir, nəfəsinin odundan,
İgid komandirlərim, şeirimizin adından
Sizə alqış deyirəm,
Qələbə istəyirəm, qələbə istəyirəm.
...Gedir, gedir ordumuz, hücum əmri qətidir,
Qarabağ başdan-başa vətənin cənnətidir.
...Bu haqq xalqın haqqıdır, bu haqq vətən səsidir.
Bu haqqın son çağırışı qələbə təntənəsidir.
...Eşit, general oğlan, millətin haqq səsini,
Öz qanınla bərpa et, Vaqifin türbəsini.
Mən də bir əsgər kimi döyüşməyə hazıram,
Bu şeirimlə düşmənə ölüm hökmü yazıram!..
Ancaq bu iddianın sahibi – “şeiri ilə düşmənə ölüm hökmü yazan” və Qarabağ boyda dərdi ürəyinə döydürən, şair belə deyə bilər:
Qəbrimi bu vətən boyda qazın ki,
Dərdimin kəfəni vətən boydadır!
Hələlik, bu mövzuda, vətənpərvərlik tematikasında belə giperbula, gipertəşbihə nə klassik, nə də müasir poeziyada rastlaşmak mümkünsüzdür… Və Ənvər Əhməd millətpərvər, xalqsevər bir şəxsiyyət tipi kimi bu cür güclü bədii ifadə vasitələrindən üsulundan ustalıqla, bacarıqla istifadə etmişdir. Belə bacarığa yiyələn qələm sahibi belə deyə bilərdi:
Təbrizə çatmayan şikəst yolları,
Doğrayın, qəbrimin tökün üstünə!
Vətənpərvərlik, vətəndaşlıq lirikasının özünəməxsus ədəbi-estetik funksiyaları, ifadə üsulları var. Burada müxtəlif ədəbi-poetik üsullsrdan - kəsgin ifşadan, öldürücü, tam inkar mövqedən tutmuş, islahedici dərəcəyə qədər müxtəlif estetik ifadə üsullarından – alleqoriya, ironiya, sarkazm, giperbula, qroteks, parodiya, fikri üstörtülü demək, tendensiyalılıq və s. mövcuddur. Bunlar ictimai lirika estetikasının, poetikasınn aksiomalarıdır… Bunlar Ənvər Əhmədə qədər istifadə edilən ictimai-siyasi lirikanın ifadə imkanlarıdır, janra məxsus keyfiyyətlərdir ki, Ənvər də , bunlardan bacarıqla istifadə edə bilmişdir… Bu bədii ifadə imkanlarına və məzmununa görə ciddi, təsireici, katarsisə səbəb olan, ictimai rəy doğuran lirika, siyasi-ictimai lirika və s. öz-özünə, boş yerə yaranmayıb və Ənvər Əhməd də bunların hamısından vətəndaş, vətənpərvər bir sənətkar kimi ustalıqla istifadə edibdir.
Bu əsərlərdən göründüyü kimi, Ənvər Əhmədin xalqına, millətinə məhəbbəti yüksəkdir, millilikdən, xəlqilikdən, milli mənafedən kənar nə varsa onun diqqətindən kənardadır və ya bir lirik kimi təhnizindədir… Yəni lirik mətnin alt qatında, mətnin gizli kodunda bu təhniz ortaya çıxır, lap, ifşaedici ovqatda… Burda ikili standartlara yer yoxdur. Və bu lirik təhnizdə satira səviyyəsində nifrət və öldürücü atəş də görmək mümkündür ki, əslində bu ayıq oxucunun, psixoloji cəhətdən həssas oxucunun işidir…
Həmçinin bu hiss və duyğular xalqa, millətə, vətən övladına məhəbbətdən irəli gəlir… Vətənpərvərlik və vətəndaşlıq tendensiyası – poetik-bədii tendensiya da buradan irəli gəlir. Bu xətti yaradan cəhət isə xalqa, millətə böyük, sarsılmaz məhəbbət idi və xalqı biganəlik, susqunluq, görməməzlik girdabından çıxararaq işıqı sabahlara aparmaq, sosial ədalət bərqərar olmuş cəmiyyətdə yaşamaq istəyi, arzusudur… Ənvər Əhməd bü cür ülvi arzularla oxucusunu “şair əllərinin” (qələminin) açdığı qapıdan keşirə bilir:
Bir küləyin açdığı qapı var,
Bir ölümün açdığı qapı var,
Bir şair əllərinin açdığı qapı var...
Ənvər Əhməd Azərbaycanın tanınmış şairi və mədəniyyət xadimidir. Uzun illər Təhsil sahəsində çalışmışşdır, Ali məktəb rəhbəri olmuşdur. Ölkəmizin erməni işğalçılarına qarşı apardığı mübarizədə Ənvər Əhmədin qələmi kənarda qalmamışdır. Ənvər Əhməd bu gün də gənclik eşqi ilə yazır, yaradır…
Ənvər Əhmədin epik yaradıcılığı olduqca vüsətli, əhatəli, mövzu və tematika cəhətdən rəngarəngdir. Onun yuxarıda adlarını çəkdiyimiz poemalrı ilə yanaşı “Xarı bulbul”, “Şəhriyara salam”, “Daş qanı”, “Bu yara göz bağlamaz”, “İttiham”, “Vətən”, “Qobustan möcüzəsi”, “Torpağın işığı”, “Süleymn və Bilqeyis dastanı və yaxud, Quş sümüyündən saray” və s. poemaları vardır. Bunların , demək olar ki, hamısı Qarabağ mövzusunda yazılıbdır.
Ənvər Əhmədin bu əsərlərində müxtəlif taleli insanı bir amal yaşadır - vətən, torpaq, ailə qarşısında mənəvi dəyərlərimizə, əxlaqi keyfiyyətlərimizə sadiq qalmaq, onu gələcək nəsillərə xeyirxah nümunələrlə aşılamaq.
Müəllifin toxunduğu mövzular olduqca müxtəlifdir. Qələmə aldığı poemalarda Ə.Əhməd nəinki tariximizi, mədəniyyətimizi eləcə də ibrətamiz düşüncələri bədii boyalarla, dərin təhlillərlə, incə yumorla oxucunu özünə cəlb edir. Onun lirik-epik qəhrəmanı
qarşına çıxan müsibət qarşısında mətanət, cəhalət qarşısında mərifət, kin-küdrət və qəzəb qarşısında mərhəmət, pislik qarşısında xeyirxahlıq nümayiş etdirir və müəllifin öz obrazı ilə - poeportreti ilə harmonik əlaqə qurur, biri digərini tamammlayır… Ənvər Əhmədin indiyə qədər yaşadığı məsuliyyətli və gərgin şair həyatının, məşğul olduğu bədii, ədəbi-elmi fəaliyyətin real həqiqətləri və dəyər ölçüləri o qədər dərin və mənalı bir reallıqdır ki, bu reallığın özü onun milliliyə xidmət edən fəaliyyət dairəsini şərtləndirir.
Ənvədə millilik son dərəcə sosiallaşmış formatda təqdim edilir... Ənvər Əhməd məsuliyyətini dərk edən bir şair kimi siyasi proseslərə, ölkənin taleyüklü problemlərinə öz mövqeyini ifadə etməli, neqativ hallara qarşı çıxmalı olduğunu dərk edən ziyalılarımızdandır . Beləliklə də, o, öz məsuliyyətini anlayan bir millət qğləm əhli olaraq həm mənəvi, həm də qanuni vəzifəsini yerinə yetiririr.
Onun bir sıra şeirlərində sanki qutsal kosmoqonik akt baş verir, içindəki boşluq poeziya havası ilə dolur... Yaxşı olan budur ki, onun şeirləri filoloji fikir məkanına daxil olub orada məskunlaşa bilir... Əsas sosial problemlərdən biri də dövlətin millətləşməsi ilə bahəm, millətin də dövlətləşməsidir... Dövlətləşmiş millətə kənar, yad, yabançı ünsürlər yeritmək qeyri-mümkündür, o, bütün cinahlarda yabançılaşma təhlükələrinə müqavimət əzmindədir. Poeziyada bu pozitiv tendensiyanın təbliği aparıcı olmalıdır... Poeziya - ədəbiyyat şərəfli millət uğurunda mübarizənin öncül müsəlləhi olmalıdır. Ədəbi sima konkret dövrdə filoloji fikrin möhtac olduğu dərinliklərdə iş görməyə çalışar. Ənvər Əhməd klassikanın modern təfəkkürünə qoşularaq (beyinəqoşulma) ənənəvi milli təyinediciləri bərpa edə bilir... İlk baxışda bu normativ fon kimi görsənsə də, dərinə varanda bu normativlikdə Ənvərə məxsus bir özgürlüyün, özünəməxsusluğun yeniliyini sezirsən... Poetik mətndə məxsusi deyim-leksikası meydana gəlir. Poetik əsər, poetik mətn zaman və məkan dəyişikliyinə uğrayaraq yenilənir... Başqa sözlə, Ənvər haradasa ədəbi ənənələri mükəmməlləşdirməklə də məşğul olur və onun üslubunun novatorluğunun bir çaları da elə buna bağlıdır... Belə olan tərzdə onun poeziyası ədəbi mühitdə - oxucuda hörmət, simatiya, rəğbət doğurur...
Vətənpərvərlik və vətənsevərlik motivi əsas xəttin seqmentidir və fəlsəfi-teoloji-sosial məzmun daşıyır. Poeziyanın ruhundan ötürülən energetik infomasiya –müəllif-oxucu münasibətində birləşərək dramatik-duyğusallıqla spontan, təhtəlşüuri meydana çıxır…
Ənvər Əhmədin yaradıcılığ milli məzmunlu poetik konstruksiyalra malikdir. Bu əsasən bədii obraz, bənzətmə və ifadələrdə ortaya çıxır. Bütün bunlar milli lirik xarakterin ortaya çıxması üşün poetik-bədii fənddir və məna-məzmun social status qazanır…
Müəllif monotonluğun, etinasızlığın mənəvi-psixoloji yorğunluğunu daşıyan, münasibətlərində böhran yaşayan insan həyatına milli-ideoloji rakursdan baxaraq dayanıqlı vətəndaşlıq formulunu təklif edir… Bu isə poetik ideyanın stimullaşdırılması müstəvisində sosial-siyasi məzmunda və fərdin işıqlı duyğularına pozitiv-instinktiv planda baxışdır…
Ənvərin poeziyasında məna və məzmuna uyğun pafos müşahidə olunur, məsələn, necə ki, Səməd Vurğunun poeziyasında çılğın mili əsasda olan ehtirasları göstərmək bacarığı buradakı pafosu doğruldur və nəinki doğruldur, o pafos səni ələ alır, çünki süni yox, təbiidir, bu dərəcədə ehtiras, çılğınlıq elə bu cür də təqdim olunmalıdır... Bu onun əsasən dramatic əsərlərinə - pyeslərinə daha çox şamil etmək mümkündür. Onun pyesləri poemaları qədər monumentallığı ilə diqqəti çəkir. Həm təhkiyəsinə, arxitektonikasına, həm də məzmunun zənginliyinə, mənalılığına, milli təəssübkeşlik miqyasına görə bu əsərlər püxtə qələmlə yazılıb… Burada latentlik, demək olar ki, yoxdur, aşkarlıq və reallıq boya-boydur… Ənvərin poeziyası XX əsr 70-80-ci illər Azərbaycan poetic realizm manerasındadır.
Obrazların düşüncələri və düşüncələrindəki təbəddülat, mülahizələri elə detallarla, şair müşahidələri ilə qələmə alınıb ki, təbii inam və inandırıcılıq aşkar olur… Ənvər Əhmədin poeziyası tale poeziyasıdır. İnsan taleyinin özü də, onun ətrafındakıların xisləti də bəşəri hiss-həyəcanlardan, bəşəri dəyər və naqisliklərdən ibarətdir - sevgi və nifrət, vəfa və vəfasızlıq, mərdlik və xainlik, sevinc və kədər, bayram və matəm, sədaqət və xəyanət və s. və i.a. Bədi əsərin kolliziyasını əslində bunlar təşkil edir… Tale poeziyası olduğundandır ki, “Məbəd” şeirində belə siqlətli bədii, belə dəruni mətləbli misralar qələmdən süzülür:
Bu torpağın altı mənəm,
Üstü sən!
Bu sevdanın alovu mən,
Tüstü sən!
Ehh… Ömrümün ölüsü mən,
Büstü sən!
Qarışıbdı çiçək gülə,
Dönmüsən Xarı bülbülə!
Və yaxud, “Tarix” şeirində:
Bir qarışqa ömrü ilə,
Qaya çapdım, dağ aşırdım.
Bu dünyanı tutub dilə,
Onu qəbrimə daşıdım.
Ənvər Əhmədin otuza qədər kitabı çıxıb. Bunların arasında həm şeir, poema, həm də dram əsərləri var. Bu əsərlərin əksəriyyətində bu cür orjinal deyimli, poetik obrazlı, hissi-emosional məzmunlu şeirlər çoxluq təşkil edir.
Ənvər Əhməd müsahibələrinin birində deyir: “Biz içimizi təmizləyib, qeyrətimizi
oxvarlayıb, ən azından işğaldan qabaqkı mənəviyyata qayıtmalıyıq. Mənim bu mövzuda bir şeirim var. " Bu qılınc qınında pas ata bilməz" adlanır. Orada yazmışam:
"...Qardaş, Qarabağsız ruhumuz qandı,
İçək Göyçə andı, Zəngəzur andı!
Qələbə tarixin yazılmayıbsa,
Düşmənin məzarı qazılmayıbsa,
Əgər qəbir-qəbir itirsə vətən...
Əgər bu millətin oğlusansa sən,
Bu qılınc qınında pas ata bilməz.
Əgər Ələsgərin ruhu yandısa,
Əgər dünya səniu belə dandısa,
Əgər ucalmırsa qeyrət heykəli,
Əgər əsirdirsə neçə qız-gəlin...
Bu qılınc qınında pas ata bilməz!"
Bununla bərabər, sənin mənəviyyatın da pas atmamalıdır. Qılıncdan, tüfəngdən, topdan qabaq millətin mənəviyyatı ovxarlanmalıdır. Mənəviyyat qayıtmasa və bunun fonunda vətənpərvərlik hissi güclənməsə, Qarabağı qaytara bilməyəcəyik. "Azərbaycan" şeirində deyildiyi kimi:
... Baş qoyaraq dizin üstə,
Tarix boyu can vermişik.
Qətrə-qətrə doğranmışıq,
Araz-Araz qan vermişik.
Sızlayanda ürəyimiz,
Ağ günə güman vermişik.
Dərdlərimiz hamilədir,
Qeyrət doğar Azərbaycan!
Bu dünyanın gözlərindən,
Heyrət doğar, Azərbaycan!
Bu, şairin müqəddəs arzularından, istəklərindəndir. O, vətəni bütöv görmək, dünyanı heyrətləndirmək ümidini heç vədə itirmir. Ənvər bu arzuda ikən, o taylı, bu taylı Azərbaycanı bütöv görmək istərkən, Qarabağ dərdi ilə dərdimizin üstünə bir dərd də gəldi. Bildiyimiz kimi, bizim təkcə Qarabağ yox, həm də Dərbənd, Göyçə, Zəngəzur, Borçalı, Araz, Təbriz ağrılarımız var:
"Oxudum "Arazbarı"
Araz dərdimə barı.
Dərdimi nərdivan et,
çıxım Allaha sarı.
Soruşum, hanı mənim
Bütöv Vətənim?"
Ənvər Əhmədin "Qara qutu" adlı, ibrətamiz, simvolik poeması var. Təyyarənin qara qutusunu nəzərdə tutmuşdur. Orada deyir ki, Azərbaycan qəzaya uğramış təyyarə kimi parça-parça olub. Amma bu qəzanın səbəbini öyrənmək üçün qara qutunu tapa bilmirik.
Ənvə Əhməd “Çanaqala” şeirində Türk qövmünün mübarizə əzminin ruhunu, əbədiliyini, ölməzliyini qeyri-adi bir şair fəhmi ilə verə bilibdir. Bu gün Qarabağ yaylalarında, dağlarında elə həmin Çanaqqala döyüşləri geir. Şeir belə qurtarır:
Əvət, dünya üzündə bir türk oğlu türk qala,
Yenə , yenə basılmaz o məğrur Çanaqqala!
Türkiyə türk adlanan məğrur bir millətindir,
O əyilməz, o ölməz, o məğrur, o mətindir!
Bir bayraq yoğrulubsa türkün qanından,
O bayraq enməmişdir, enməyəcək heç zaman!!!
Onun şair, ziyalı əqidəsi və amalı dürüstdür, millidir və özü dediyi kimi inamı bu mətləbə bağlıdır: “Azərbaycanın torpağını daşıyıb lap Ayın üstünə də apara bilərlər, amma onun mənəvi ruhunu, şerini, poeziyasını, muğamını, sazını, milli ləyaqət və qeyrətini, namusunu, kökünü-köməcini heç kəs, heç nə tərpədə bilməz. Hər şeyi zaman öz yerinə qoyacaq. ...Ona görə də mən bu günün gəncliyinin gələcəyindən narahat deyiləm və Qarabağı azad edə biləcək çox vətənpərvər gənclər yetişib, hələ yetişəcək də!!” Şair fəhmi ilə, uzaqgörənliyi ilə deyilən və milli mənafeyə yönəlik bu sözlər bu günümüzdə reallığa, həqiqətə çevrilir...
Onun 2019-cu ildə dərc etdirdiyi “Bu zülmü mənəm ki, çəkirəm, ana”, “Gəlmişəm”, “Ağlayır”, “Bilmirəm”, “Sən olum”, “Çəkinə-çəkinə”, “İtir”, “Kimi”, “Yolçu”, “Üşüyür”, “Barışdı”, “Dedilər, ölübdür, üçüdür bu gün”, “Ömrümə” qəbildən şeirlərində də, illər öncə yazdığı poetik nümunələr kimi təsirlidir, yenidir, insani hiss və duyğuların zənginliyi, həyati detalların poetik mənalndırılması ilə diqqəti cəlb eləyir, “ağlayır” şeirində olduğu kimi:
Ötsün asta-asta segah, şikəstə,
Od yağdı Vaqifin qəbrinin üstə,
Dağıldı yurd-yuva, torpağı xəstə,
Qan sızır yaramdan, gözüm ağlayır.
Yas tutdu Natəvan, hönkürdü Bülbül,
Olub Qaryağdının naləsi dil-dil,
Yoxdur Qarabağım, fəryad et könül,
Sönüb od-ocaöım, közüm ağlayır.
Gəzdiyim oylaqlar geyinir qara,
Çəkildim Şuşada gözümdən dara,
Vuruldu sinəmə əbədi yara,
Bulaqlar üstündə izim ağlayır.
Ay Ənvər, fələyin min-bir oyunu var,
Hanı gürşad səsli, qartallı dağlar,
Elə bil yoxumuş o gözəl çağlar,
Uçdu qəsri-qalam, sözüm ağlayır.
Bu, pessimizm deyil, Vətənsizliyin, Qarabağsızlığın yaratdığı həsrət ovqatıdır... Şuşanın bir adı da Qaladır və qəsri-qalası düşmən əlində uçub dağılan şair-vətəndaşın sözü ağlaya-ağlaya, mənanın alt qatında əsgərə, süngüyə dönür, azadlıq çağırışına çevrilir, həsrət gözlərin ümid çırağını yandırır... Təsadüfi deyildir ki, onun həmkarı, qəlm dostu, istedadlı şair-publisist Ramiz Məmmədzadə Ənvər Əhmədin yurd həsrətinə, vətən sevgisinə həsr edimiş əsərlərin “şair Ənvər Əhmədin “Qarabağnaməsi” adlandırıbdır. Professor Nizami Taöısoy isə Ənvər Əhmədin poeziyasını müasir Azərbaycan ədəbiyyatının mühüm qollarından biri hesab edibdir... Onun Azərbaycan Respublikasının Ali baş komandana xitabən 03.03.2006-cı ildə yazdığl “Ali Baş Komandanın əmrinə müntəzirik” şeirinin ideya-siyasi qayəsi 2020-ci ilin sentyabr ayının 27-dən bəri reallaşması şair fəhminin öncəgörüm ecazına ehtiram doğurur, şeir elə bil bu günlərdə yazılıbdır:
Ali baş komandanım, əmrinə müntəzirik,
Hər bir əsgər mərd, mətin, ilan başı əzirik.
Yarası göz-göz olan vətən ağrı çəkirdi,
Məkirli yağı düşmən qan toxumn əkirdi.
Üçrəngli bayrağımı bağrım üstə sıxıram,
Qarğa qonan zirvəyə qartal kimi çıxıram.
Ey ərən oğlu, ərən, haydı, deyin: qana qan,
Tətik çəkən əlindən öpəcək Azərbaycan!
…Ali baş komandanım, bu tarixdir, yazılır,
Tökdüyü qan içində, düşmən qəbri qazılır.
Məğlublar tarixini tərsinə yazır yağı,
Onlara bax, beləcə çəkirik biz göz dağı.
Döyüşə hər atılış, hər vuruş haqdır indii,
Ey vətən, o torpağın hər zərrəsi sənindi,
Cahangirlər böyüdən bu ulu xalq mətindi,
O yer, o yurd, o dağlar bizim məmləkətindi.
... Elə bu an, bu saat vətən andı içilir,
Düşmənin öz kəfəni öz qanından biçilir.
Daş qəfəslər əriyir, nəfəsinin odundan,
İgid komandirlərim, şeirimizin adından
Sizə alqış deyirəm,
Qələbə istəyirəm, qələbə istəyirəm.
Çıxarıb ürəyimi yolunuza atacam,
Hey ucalıb, ucalıb, allahıma çatacam,
... Arxaya yol yox daha, hər şey bizdən öndədir,
Hər şey ürəkdən, candan, hər şey gözdən öndədir.
Qaldır bayrağımızı göylərədək ucalsın,
Orda tarix diz çöküb bircə anda qocalsın!..
Gedir, gedir ordumuz, hücum əmri qətidir,
Qarabağ başdan-başa vətənin cənnətidir.
Ali baş komandanım, son sözü sən demisən,
Dünyanı silkələyib, haqqını istəmisən,
Bu haqq xalqın haqqıdır, bu haqq vətən səsidir.
Bu haqqın son çağırışı qələbə təntənəsidir.
Bu yolda ölüm-itim, bu yolda hər şey olar,
Bu hücumun zorundan yeni vətən doğular.
On üç bənlik bu şeir-monoloq, çağırış, aşağıdakı misralarla bitir və, ulu Səməd Vurğunun “Müsəlləh əsgərəm...” harayına qoşulur: “Mən də bir əsgər kimi döyüşməyə hazıram, Bu şeirimlə düşmənə ölüm hökmü yazıram!..” Poeziyanın əbədiyaşar ruhu, sehri beləcə reallaşır, Ali Baş Komandan İlham Əliyev 500 il əvvəldə qalmış Azərbaycanın hünər tarixini yazdığı anı şair Ənvər Əhməd 4 il bundan qabaq duymuş, hiss etmiş, daha dürüstü isə şair fəhmi və vəhi ilə görmüşdür...
Bundan əvvəl şair Qarabağ dərdinin qandonduran soyuğunun ağrılı sızıltısında üşəndiyini, üşüdüyünü bildirərək “Üşüyür” şeirində, Qarabağ işğalını “tanrı qarğışı”, “ömrün qışı”adlandırarq bütün mənəviyyatının, ruhunun üşüdüyünü deyir. Əslində bu işğal əzabının “qışına”, “sazağına” bütün millət üşüyür:
Bu bir tanrı qarğışıdı,
Dərdim canımın yaşıdı,
Dondum, ömrümün qışıdı
Əzabım, cəbrim üşüyür.
Batmamışam günahıma,
Allahım batar ahıma.
Alov tökün görgahıma,
Yetimdi, qəbrim üşüyür.
Boğdu məni bu dərd-ələm,
Nəsə yaman tələsirəm.
Qultək dərdimə əsirəm,
Tələsir, səbrim üşüyür.
Lakin otuz il buz bağlayan, qütüb buzlaqlarına dönən bu “işğal buzlağı” Ali Baş Komandanın “Qarabağ Azərbaycanındır! Nidası ilə əriyir və şair bu qələbə yürüşünün, nidasının səsini dörd il bundan əvvəl eşidərək yazmışdı:
İldırım tək gurlayır, yüksəlir cəngi səsi,
Xan oxuyur Şuşada «Qarabağ şikəstəsi»!..
Odur pişvaza çıxır, saçları qan Natəvan,
Qucaqlayır oğlunu, Azərbaycan Natəvan!
Dərələrdən od çıxır, göylərdən gurşad yağır,
Düşmən içir qanını, hey bağırır, çığırır.
Ağdam külü üstündə qovrula bilməzdi, yox,
Bu döyüş erməninin köksünə sancılan ox!
Təxminimizcə bu şeirin mətninin alt layından boy çəkən belə bir məna və mahiyyət oxunur: “ Qarabağ qələbəsindən sonar Böyük Üzeyir bəyin vahid Azərbaycan himni oxunacaq. O himnin şaqraq sədaları əcdadlarımızın müqəddəs beşiyi sayılan bütün Azərbaycanımızın daşına, torpağına, havasına, suyuna və nəhayət, məğrur Vətən övladlarının qanına və iliyinə hopacaq! Onda şəhidlərin də ruhu qızıl qərənfillər kimi pardaqlanacaq. Qardaş və bacılarımız! Ata və analarımız! Yolunda qan tökdüyünüz ulu Qarabağınız və ümumən o taylı-bu taylı bütün Azərbaycanımız Xilaskar Sizə - Ali Baş Komandan İlham Əliyevə əbədiyyət evinədək şükranlıqlarını və minnətdarlıqlarını saxlayacaq, əbədi qəhrəmanlıq salnamələri yaradacaqlar…
Ənvər Əhmədin yaradıcılığında mənzum dramın öz məqamı var. O, bu sahədə Hüseyn Cavidin, Səməd Vurğunun ənənələrini layiqincə davam etdirir. Onun epik poemalarının süjetində, strukturunda qabarıq görsənən dramatik cizgilərin davamı olaraq mənzum dramlarının yaranması təbii haldır, məntiqi yaradıcılıq aktıdır. Ənvər Əhməd müxtəlif illərdə üç mənzum pyes yazıbdır: “Baharın göz yaşları” (1986), “Qanlı torpaq” (1992) və “Ruhların fəryadı” (2013). Bu mənzum pyeslərin mövzuları tarixi faktlardan götürülərək poetik sözün gücü ilə nikbin, ümidli və müdrikliklə yoğrulmuş tarixi sıhnələri canlandırmışdır.. Bu əsərlərin mahiyyəti və cazibəsi əsasən, şairin parlaq poetik idrakla, zəka ilə milli varlığımızın əsas faktlarını və məqmlrını əhatə edən tarixi faktların, tarixi gerçəyin vəhdətində üzə çıxır.
“Baharın göz yaşları” mənzum pyesinin süjetinin əsasında görkəmli yazıçı Mir Cəlalın “Bir gəncin mnifesti” əsərinin motivləri dayanır. Burada romanın obrazlarından olan Azərbaycanlı ananın – Sonanın məğrurluğu və yenilməzliyi ilə, Baharn, Mərdanın mərhəm, milli xarakterləri ilə tamamilə başqa rakursda, yeniləşmiş dramatik-poetik obrazlarla qarşılaşırıq.
“Qanlı torpaq” mənzum pyesinin mövzusu Qarabağ xanlığının tarixi fonunda XVIII – XIX əsrdəki bütün Azərbaycan tarixi bədiiləşdirilərək mənzum pyesin pərdələrində canlandırılmışdır. Əsər altı pərdə, on beş şəkildən ibarət monumentall səhnə əsəridir...
Ənvər Əhməd bu əsəri yazmaq üçün Azərbaycanın XIX əsr maarifpərvər tarixçiləri Mirzə Adıgözəl bəyin, Mirzə Camal Cavanşir Qarabağinin, Əhməd bəy Cavanşirin, salnaməçilərdən Mirzə Rəhim Fənanın, Baharlının, Həsən İxfa Əlizadənin, Həsənəli Qaradağinin, Qarabağ haqqında tarixi, ədəbi-bədii, publisistik oçerklərindən, həmçini Tehrandan, Təbrizdən, Ərdəbildən əldə etdiyi tarixi mənbələrdən istifadə edərək tarixi faktlara və gercəkliklərə uyğun şəkildə, heç bir təhrifə yol vermədən xarakterik tarixi obrazlar silsiləsi yaratmışdır. Bu səhnələrdə Ağa Məhəmməd şah Qacar, İbrahimxəlil xan Cavanşir, Fətəli xan Qubalı, Kəlbəli xan Kəngərli, Kərim xan Kəlbəli, Hacı Çələbi xan, Hacı Məhəmməd xan, Ağası xan və möhtəşəm Cavad xan kimi tarixi şəxsiyyətlərin obrazları poetik sözün təsirli imkanarı ilə canlandırılmış, demək olar ki, müəllifin təxəyyülü tarixi həqiqətlərə mümkün qədər müdaxilə etməmişdir.
Ənvər Əhməd üçüncü mənzum əsəri olan “Ruhların fəryadı” pyesində bədii üsul kimi mistik bir formatda Şuşa şəhərində - Qarabağın paytaxtında yaşayıb-yaratmış, tarixi şəxsiyyətlər kimi fəaliyyət göstərmiş, artıq haqq dünyasında qərarlaşmış dahi insanların ruhlarını işğal olunmuş şəhərdə görüşdürərək olduqca təsirli, ibrətamiz lövhələr yaradır. Burada bədii təxəyyüllə, tarixi həqiqətlər çuğlaşaraq təsirli mətləbləri, mənaları müasirlik ladında ortaya gətirir... Bu əsərlər Ənvər Əhmədi yaradıcı dramaturq kimi ortaya çıxarır, mənzum dramın hələ də tükənmədiyini sübut edir...
Ənvər Əhmədin pyeslərinin obrazları çoxşaxəli və polifonik tarixi yaddaşa malikdir, bəzən, bir söz, bir ifadə böyük bir təsvir planını əvəz edir, deyilişdə elə bir intonasiya seçilir ki, sözün özü artıq görünür, konkret misalda sanki sözlə deyil, təəssüflə, ötüb-keçən günlərin ürəkdə qalan ahı, min illərin kirpikdən düşməyən göz yaşı... ilə üz-üzə gəlirsən. Dialoqlar elə qurulur ,sual elə verilir, mükalimələr elə qurulur ki, təbiiliyin sehrinə düşürsən...
Ənvər Əhməd bir alim-tədqiqatçı, tərcüməçi, publisist, redaktor kimi də səmərəli fəaliyyət göstərir. Onun M.Ə.Sabir yaradıcılığının poetikasına həsr etdiyi samballı monoqrafiyalar, elmi-nəzəri məqalələr, ictimai-siyasi, ədəbi məzmunlu publisistikası, qələm dostlarının yaradıcılığına həsr etditi ədəbi-tənqidi fraqmentlər, redaktoru olduğu, ön söz yazdığı, tərtib etdiyi poetik, ədəbi kitablar onun bu sahədəki işlərinin maraqlı faktlarındandır.
Ənvər Əhmədin yaradıcılığında ilk şeirlərindən etibarən poetik fikrin müntəzəm hərəkəti, inkişaf dinamikası həmişə müşahidə edilibdir. Onun lirikasındakı daxili dinamikanın, “lirik “mən”in” rəngbərəng yaşantılarının əsas hədəfi həmişə ümummilli əhval-ruhiyyəni, ümumxalq kədərini əks etdirməkdir...
Şair, dramaturq, alim-tədqiqatçı, publisist Ənvər Əhmədin bütöv yaradıcılığı öz ampulasında çevrələnən ideya-estetik amalı, mətləb və kredosu ilə milli məfkurəyə, dövlətçiliyə, müstəqilliyə - Türkçülük və Azərbaycançılığa, gələcəyin milli strategiyasına xidmət edən və öz zamanının, dövrünün gerçəkliyindən nəşət tapan, ədəbi-bədii söz çələngindən ibarət poetik düşüncələrdir..
Qurban Bayramov,
tənqidçi-ədəbiyyatşünas
(05.10. 2020).
